Qaraqalpaq asxanası

Qazı

Qaraqalpaq asxanası — qaraqalpaqlardıń dástúriy asxanası bolıp, onda qońsı Oraylıq Aziya xalıqlarınan: ózbek, túrkmen, qazaq hámde qırǵızlardıń aspazlıq óneriniń tájriybelerin óz ishine alǵan ózine tán milliy taǵamlar toplamı názerde tutıladı.

Qaraqalpaq asxanasınıń ózgesheligi

Góshli taǵamlar ushın tiykarınan mal góshi, qozı, túye, at góshi, qoyan hám quslardıń góshinen paydalanıladı. Qozı hám maldıń góshinen tayarlanǵan taǵamlar bolsa belgili orındı iyeleydi. Qaraqalpaqlar musılman bolǵanı sebepli shoshqa góshin jemeydi.

Taǵam tayarlaw ushın qollanılatuǵın dán, biyday unı, tarı, gúrish, lobıya, júweri sıyaqlı azıq-awqatlar qaraqalpaq asxanasınıń ajıralmas bólegi sıpatında aytıladı. Kartoshka sıyaqlı palız eginleril kóbirek qollanıladı.

Taǵamları tiykarınan quwırıw hám pisiriw jolı menen tayarlanadı. Gósh hám qaynatılǵan taǵam túrleri keń tarqalǵan. Qaraqalpaq asxanasın tiykarın quwırılǵan gósh hám qaynatılǵan qamır aralaspasınan ibarat taǵamlar quraydı.

Eń keń tarqalǵan taǵamlar — gúrtik, palaw, laǵman, kespas, sháwle, mantı, somsa, pelmen, sorpa, máshaba bolıp esaplanadı.

Derlik barlıq taǵamlar biyday unınan tayarlanǵan dóńgelek nanlar menen birge jelinedi.

Awqatlanıw dawamında shay da demlenedi. Tiykarınan, sútli, kók yamasa qara shay túrleri boladı. Bul ádet orta ásirlerde kóshpeshiler arasında keń tarqalǵan bolıp, búgingi kúnde ol tek ǵana qaraqalpaqlar, bálkim ózbek, qazaq, túrkmenler hám qırǵızlar arasında da bar.

Milliy taǵamlar

Orta Aziyanıń basqa xalıqları qatarı qaraqalpaqlarda palaw, mantı hám basqa kóplegen shıǵıs xalıqlarına tiyisli bolǵan taǵamlardı pisiredi. Álbette, qaraqalpaq asxanasınıń ayrıqsha ózgeshelikleri bar. Dástúriy taǵamlarınan: gúrtik, palaw, sháwle, laǵman, kespas, pelmen, aqsawlaq, qarma, máshaba, gúrish, góje, somsa, qırmısh, gósh nan, zaǵara nan hám basqalar bar.

Keń tarqalǵan taǵamları

Qaraqalpaqlardıń eń keń tarqalǵan taǵamlarınan biri júweri gúrtik (júweri unınan tayarlanǵan besbarmaq) hám may gúrtik (sarı maylı besbarmaq) bolıp tabıladı. Bul taǵam áyyemgi taǵamlardan bolsa da, onı házirgi kúnde qaraqalpaq hayalları kóp tayarlaydı. Biyday unınan úlken qamırlı pelmen tayarlaw tek qaraqalpaq asxanasına tán bolıp, basqa túrkiy xalıqlarda, atap aytqanda, qazaq, qırǵız hám bashqurlarda da ushıramaydı.

Qaraqalpaqlardıń jáne bir keń tarqalǵan dástúriy taǵamı — góshli taǵamlardur.

Tuwrama

Qaraqalpaqlardıń eń belgili dástúriy góshli taǵamı tuwrama bolıp, kóp góshli taǵam taypasına kiredi. Ídıstıń atı tur sózinen alınǵan bolıp, shashıw mánisin ańlatadı. Taǵamdı tayarlawda tiykarınan biyday unınan paydalanıladı. Qaynatılǵan gósh, ádette, er adamlar tárepinen mayda etip tuwrap shıǵıladı. Sonnan keyin, mayda tuwralǵan gósh aralastırıladı. Úsh yamasa onnan artıq adam ushın tuwrama awqatqa qosılǵan bulon menen ulıwma ıdısta xızmet etedi. Tuwramaǵa bulonnan tısqarı, geyde duzlanǵan yamasa serebe sousı qosılıwı múmkin. Bul taǵamnıń basqa xalıqlardaǵı uqsaslıqları: noǵay tuwraması, qazaq narını, ózbek narını sıyaqlılar bolıp tabıladı. Bul taǵamlar óz gezeginde besbarmaqtıń basqa túrleri esaplanadı.

Tiykarǵı taǵamlar

• Dimlama — sabzavotli pishirilgan goʻshtli taom
• Doʻlma
• Kabab
• Quwırdaq
• Qatıqlı palaw
• Somsa
• Shalap — yogurt penen suwıq sorpa
• Pelmen
• Sháwle
• Sorpa — bul sóz ádette ulıwmalıq etip barlıq sorpa túrlerin ańlatıw ushın qollanıladı.

Sútli ónimler

• Qatıq — sútti fermentaciyalaw nátiyjesinde alınatuǵın joqarı kaloriyalı azıq-awqat ónimi bolıp tabıladı.
• Súzbe — qatıqtı filtrlew arqalı alınatuǵın qalıń, ashqıltım sút ónimi bolıp tabıladı. Toraq — keń tarqalǵan sút ónimlerinen biri. Ayran — joqarı kaloriyalı azıq-awqat ónimi. Súzbege suw hám duz qosıp islenedi. Qımız — attıń sútinen alınatuǵın dástúriy ishimlik túri.

Ádebiyatlar

• Исай Абрамович Фельдман. Кухня народов СССР, Киев, 1990 — 238 bet. ISBN 5-88520-098-X.