Qazaqstan ushın derekti kóriw

{{Infobox Country
|native_name = {{lang-kk|Қазақстан Республикасы}}<br /><small>{{lang|kk-Latn|Qazaqstan Respublikasy}}</small>
|conventional_long_name = Qazaqstan Respýblıkasy
|common_name = Kazakstan
|national_motto = Alash! (tariyxiy);<br />Alg'a Qazaqstan! (resmiy emes)
|audio =Kazakhstan Anthem chorus.ogg
|image_flag = Flag of Kazakhstan.svg
|image_coat =Coat_of_arms_of_Kazakhstan.svg
|image_map = Kazakhstan in its region.svg
|national_anthem = [[Meniń Qazaqstanym (ánuran)|Meniń Qazaqstanym]]
|official_languages = [[Qazaq tili|Qazaqsha]] — [[Memilekettik til|ma'm.]]<ref>Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім</ref>,<br />[[rus tili|russha]]<ref>Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім</ref>
|ethnic_groups      = [[Qazaqtar]], [[rustar]], [[Ukrainder]], [[O'zbekter]], [[Uyg'ırlar]], [[Tatarlar]], [[Qırğızlar]]
|capital = [[Astana]]
|latd=51 
|latm=10 
|latNS=N 
|longd=71 
|longm=30 
|longEW=E 
|largest_city = [[Almaty]] (1 185,9 mın')
|government_type = Prezidentlik-Parlamentlik [[Respublika]]
|leader_title1 = [[Qazaqstan prezidenti|Prezident]]
|leader_title2 = [[Qazaqstan premyer-ministri|premyer-ministr]]
|leader_name1 = [[Qasım-Jomart Toqaev]]
|leader_name2 = [[Álihan Smayılov]]
|area_rank = 9-shı
|area_magnitude = 1 E7
|area = 2,724,900
|percent_water = 1.7
|population_estimate = 19,711,488 mın'(2020)
|population_estimate_year = [[2017]] [[tamizdin' 1]]
|population_estimate_rank = 
64-shi
|population_census = 
|population_census_year = 
|population_density = 7
|population_density_rank = 227-shi
|GDP_PPP_year= [[2022]]
|GDP_PPP = $700 mlrd 
|GDP_PPP_rank = 52-shı
|GDP_PPP_per_capita = $30.809
|GDP_PPP_per_capita_rank = 57-shi
|sovereignty_type         = [[KSRO ıdırawı|Ta'welsizlik]]
|sovereignty_note         = [[KSRO]] elinen
|established_event1       = 1-shi xanlıq
|established_event2       = 2-shi xanlıq
|established_event3       = 3-shi xanlıq
|established_event4       = Jariyalanǵanı
|established_event5       = Túgeldengeni
|established_date1        = [[1361]] j. [[Aq Orda]]
|established_date2        = [[1428]] j. [[O'zbek Ordası]] 
|established_date3        = [[1465]] j. [[Qazaq xanlıǵı]]
|established_date4        = [[1991]] j. [[dekabrdıń 16]] 
|established_date5        = [[1991]] j. [[dekabrdıń 25]] 
|HDI_year = 2022
|HDI = {{Increase}} 0,0.884
|HDI_rank = 52--shı
|HDI_category = <font color="#FFCC00">joǵary</font>
|currency = [[Teńge|Qazaqstan teńgesi]]
|currency_code = KZT
|country_code = KZ, KAZ
|time_zone =
|utc_offset = +5<ref>{{Cite web|url=https://www.zakon.kz/obshestvo/6425975-kazakhstan-perekhodit-na-edinyy-chasovoy-poyas-chto-nuzhno-znat.html|title=Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать|lang=ru|first=|last=|website=[[zakon.kz]]|date=2024-02-29|access-date=}}</ref>
|time_zone_DST = 
|utc_offset_DST = 
|cctld = [[.kz]]
|calling_code = 7
|ITU_prefix = UN—UQ
|footnotes = 
}}
'''Qazaqstan''' yaki rásmiy '''Qazaqstan Respublikası''' — [[Evraziya]] materiginiń ortasında ornalasqan mámleket.

Arqa jaǵında [[Rossiya|Rossiya Federatsiyası]] menen (6 467&nbsp;km), qubla jaǵında [[Túrkmenstan]] (380&nbsp;km), [[Ózbekstan]] (2 300&nbsp;km) hámde [[Qırǵızstan]] (980&nbsp;km) respublikaları menen, shıǵısında [[Qıtay]] menen (1 460&nbsp;km) sheklesedi, batısta [[Kaspiy teńizi]]men, ońtústikte [[Aral teńizi]]men shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mıń sharshı kilometr.

Jurt sanı 17713,7 mıń ([[2016]]). Onıń 9 008,0 mıń yamasa 66,01% [[qazaqlar]] quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstıń ókilleri turadı.

Paytaxtı — [[Astana]] qalası. Ákimshilik jaǵınan 14 [[oblıs]]qa bólinedi. [[Memlekettik til]]i — [[qazaq tili]].

== Jag'rapiyası ==
{{main|Qazaqstan jag'rapiyası}}

== Hákimshilik qurılısı ==
'''Hákimshilik-aymaqlıq qurılısı''': Tómengi kestede. [[Awilıq aymaq|Awılıq aymaqqa]] birikken 7719 awılıq eldi mákánlar bar (2003).

{{-}}
{| class="standard"
|+ Qazaqstan a'kimshilik aymaqları
|-
! Aymaq ku'yi || Sanı
|-
| [[wálayat]] || 14
|-
| [[Qala]] || 85
|-
| [[Qala awillari]] || ?
|-
| [[Rayon]] || 160
|-
| [[Kent]] || 176
|-
| [[Awıllıq aymag'ı]] || 2237
|}
{{-}}

{| class="standard" valign="top"
|+ Qazaqstan wálayatları
|-
! wálayatlar || Aymag'ı || Turg'ın jurtı || Ortalıg'ı || Ortalıq<br />turg'ın jurtı
|-
| [[Aqmola wálayatı|Aqmola]] || || || [[Ko'kshetaw]] ||
|-
| [[Aqto'be wálayatı|Aqto'be]] || || || [[Aqto'be]] ||
|-
| [[Almatı wálayatı|Almatı]] || || || [[Taldıqorg'an]] ||
|-
| [[Atıraw wálayatı|Atıraw]] || || || [[Atiraw]] ||
|-
| [[Batıs Qazaqstan wálayatı|Batıs Qazaqstan]] || || || [[Oral]] ||
|-
| [[Jambıl wálayatı|Jambıl]] || || || [[Taraz]] ||
|-
| [[Qarag'andı wálayatı|Qarag'andı]] || || || [[Qarag'andı]] ||
|-
| [[Qostanay wálayatı|Qostanay]] || || || [[Qostanay]] ||
|-
| [[Qızılorda wálayatı|Qızılorda]] || || || [[Qızılorda]] ||
|-
| [[Man'g'ıstaw wálayatı|Man'g'ıstaw]] || || || [[Aqtaw]] ||
|-
| [[Qubla Qazaqstan wálayatı|Qubla Qazaqstan]] || || || [[Shimkent]] ||
|-
| [[Pavlodar wálayatı|Pavlodar]] || || || [[Pavlodar]] ||
|-
| [[Arqa Qazaqstan wálayatı|Arqa Qazaqstan]] || || || [[Petropavlovsk]] ||
|-
| [[Shıg'ıs Qazaqstan wálayatı|Shıg'ıs Qazaqstan]] || || || [[O'skemen]] ||
|}
{{-}}
[[Su'wret:Kazakhstan obl ru.svg|350px|nobaý|oñğa|Qazaqstannın' a'kimshilik kartası]]

{| class="standard" align="left"
|+ Qazaqstan [[Respubliykalıq man'ızı bar qala]]ları
|-
! Qala || Aymag'ı || Turg'ın jurtı
|-
| [[Almatı]] || ||
|-
| [[Astana]] || ||
|-
| [[Bayqon'ır]]¹ || ||
|-
| colspan="3" | <span style="font-size:smaller;">¹Bayqon'ır qalası «[[Bayqon'ır kosmodromı]]» men birge 2050-jılg'a deyin [[Rossiya]] arendasında.</span>
|}
{{-}}

* [[Qazaqstan qalaları]]
* [[Qazaqstan rayonları]]

== Jurtı ==
{{main|Qazaqstan jurttaniwı}}

=== Jurt sanı ===
[[2020]]- jıldın' [[Shilde 1|shildenin' 1]] ku'ninde Qazaqstanda xalıq sanı 18 711,4 mın' adamdı quradı.

Onın' ishinde, 10 063,9 mın' (57,3%) adamdı qalalıq turg'ınlar, 8537,5 mın' adamdı (42,7%) awıldıq turg'ındlar qurap otır.

2020-jıldın' qan'tar-maiwsım aralıg'ında respiwbliyka xalqının' ta'biyiy o'simi 120 370 adamdı quradı. Tabiyg'iy o'simnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 15,3 (8,1) adamnan keldi.

Ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında [[AXAJ]] organdarı tirkeliw ko'rsetkishi boyınsha 397 000 tiwiw faktilerin tirkedi. Tiwg'andardın' sanı qalalıq ja'ne aiwıldıq eldi-mekenderde o'tken jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda, 3,3%-g'a ja'ne 2,9%-g'a o'sti de, tiyisinshe 176 566 ja'ne 190 644 adamda quradı. Bala tiwiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 21,8 (21,5) sa'biydi quradı.

Osı kezen' ishinde o'lgenler sanı 129 840 (124 978) adamdı qurap otır, sonın' ishinde qalalıq eldi mekenler u'lesi — 51186 (51661) ja'ne awıldıq jerler — 28654 (29317). O'limnin' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 10,29 (10,33) adam.

O'liminin' negizgi sebepleri qan aynalımı ju'yesi awrwları bolıp tabıladı, olardın' u'lesine barlıq tirkelgen o'lim oqiyg'alarının' 52,9% (52,5%) tiyesili ekendigi xabarlanıp otır.

Osı kezen' ishinde respubliykada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanın' shetineiwi tirkelgen. Na'resteler o'liminin' koeffiytsiyenti 1000 tiwg'ang'a 14,7 (14,5) shetineiw. Periynataldıq kezen'de payda bolatın jag'daylar na'resteler o'liminin' en' ko'p tarag'an sebepleri bolıp tabıladı, odan ag'ımdag'ı jıldın' qan'tar-maiwsımında 1037 (1021) na'reste shetinedi. Sa'nler tilimen aytqanda, barlıq na'resteler o'liminin' 50,6% (48,9%)-ı osı jag'dayg'a tiyesili bolıp tabıladı.

Biyılg'ı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasiwlar sanı, tiyisinshe 54994 ha'm 17467 (48271 ha'm 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasiwdın' jalpı koeffiytsiyenti 1000 turg'ıng'a 8,5 (7,7) nekeni ha'm 2,3 (2,1) ajırasiwdı quradı.

Elde xalıq ko'shi-qonının' on' ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldın' 1 jartıjıllıqtag'ı onın' shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qan'tar-maiwsım aralıg'ında Qazaqstang'a kelgenler sanı 2005 jıldın' tiyisti kezen'imen salıstırg'anda 5008 adamg'a yamasa 13,2%-g'a, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamg'a yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarg'anlar u'lesi olardın' jalpı sanına shaqqanda, 86,1% ha'm 87,9% (88,7% ha'm 66,4%) quradı.

Al el ishindegi ko'ship-qoniwshılardın' sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırg'an jayı bar.

=== Ultlıq quramı ===
Qazaqstanda 100-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) o'killeri turadı. 2020 jıldın' 1-shildesindegi jag'day boyınsha qazaqlardın' sanı 12 768,0 mın' adamdı, ruslar — 3544,1 mın', ukraiynlar — 241,7 mın', o'zbekler — 605,5 mın', uyg'ırlar — 248,4 mın', tatarlar — 229,1 mın', nemisler — 222,5 mın' adamdı quradı. Respublika xalqının' jalpı sanında en' ko'p u'les salmaqtı qazaqlar — 68,9% ha'm ruslar — 18,8% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar u'lesine respiwbliyka xalqının' 13,2% tiyesili bolıp tabıladı.

2006-jıldın' 1 qan'tarındag'ı jag'daymen salıstırg'anda qazaqlar sanı 94,7 mın' adamg'a, yamasa 1,1%,-g'a, tiyisinshe o'zbekler — 4,6 mın', yamasa 1,1%-g'a, uyg'ırlar — 1,6 mın', yamasa 0,7-%-g'a o'sti; al ruslardın' sanı 17,2 mın' adamg'a, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-g'a, tatarlar — 0,5 mın', yamasa 0,3%-g'a ha'm nemisler — 0,2 mın', yamasa 0,1%-g'a azaydı.

=== Dini ===
Qazaqstan jurtında 75% musılmanlar, 21% pravoslav xriystiyanlar, 2% protestantlar bar.

== Tariyxı ==
{{main|Qazaqstan tariyxı}}

[[Su'wret:Issyk Golden Cataphract Warrior.jpg|100px|nobaý|[[Saqtar]] ko'seminin' altın saiwıtı<ref>
* K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
* AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
* Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979</ref>]]
* [[Batıs tu'rki qag'andıg'ı]]
* [[Tu'rkesh qag'andıg'ı]]
* [[Xazar qag'andıg'ı]]
* [[Og'ız memleketi]]
* [[Qiymaq qag'andıg'ı]]
* [[Qıpshaq odag'ı]]
* [[Qaraxan memleketi]]
* [[Xorezm shaxtıg'ı]]
* [[Joshı ulısı]]
* [[Shag'atay ulısı]]
* [[Aq Orda]]
* [[Ko'k Orda]]
* [[Nog'ay Ordası]]
* [[Sibir xandıg'ı]]
* [[O'zbek Ordası]]
* [[Mog'olstan]]
* [[Qazaq xandıg'ı]]
* [[Qoqand xandıg'ı]]
* [[Xiyiwa a'mirshiligi]]
* [[Bo'key xandıg'ı]]
* [[Alash Orda]]
* [[Qazaq AKSR]]
* [[Qazaq KSR]]

== Sayasat jayg'ası ==
Qazaqstan — [[1995]]-jılg'ı [[30-tamiz]] respiwbliykalıq [[referendiwm]]da qabıldang'an [[Qazaqstan konstiytiwtsiyyası|Konstiytiwtsiyya]] boyınsha — o'zin demokratiyyalıq, zayırlı, quqıqtıq ja'ne a'leiwmettik memleket retinde ornıqtıradı. Qazaqstan Respiwbliykası — preziydenttik basqariw nısanındag'ı birtutas memleket. Respiwbliykanın' en' jog'arı o'kildi organı — [[Qazaqstan parlamenti|Parlament]]. Ol respiwbliykanın' zan' shıg'ariw qızmetin ju'zege asıradı. Parlament turaqtı jumıs isteytin eki [[Palata]]dan: [[Senat]]tan ja'ne [[Ma'jilis]]ten turadı.

Senat a'r [[oblıs]]tan, [[respiwbliykalıq man'ızı bar qala]]dan ja'ne Qazaqstan Respiwbliykasının' elordasınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstın', respiwbliykalıq man'ızı bar qalanın' ja'ne Respiwbliyka elordasının' birlesken otırısında saylanatın depiwtattardan quraladı. Senattın' 15 depiwtatın Parlament o'kilettigi merzimine [[Qazaqstan preziydenti|Respiwbliyka Preziydenti]] tag'ayındaydı.

Ma'jilis da'rejeli o'kilettilik ja'ne birtutas jalpıulttıq saylaiw okriwginin' aiwmag'ı boyınsha partiyyalıq tizim negizinde saylang'an 98 depiwtattardan quraladı, ja'ne 9 depiwtattı [[Qazaqstan xalqı Assambleyası]] saylaydı.

[[Su'wret:Nursultan Nazarbayev 1997.jpg|150px|nobaý|oñğa|Nursultan Nazarbaev]]
Preziydent [[Qazaqstan u'kimeti|U'kimetti]] Ma'jilistegi ko'pshilik alg'an partiyya usınısımen quradı. Respiwbliyka [[Premer-Miyniystr]]i tag'ayındalg'annan keyingi on ku'n merzim ishinde Premer-Miyniystr U'kimettin' qurılımı men quramı tiwralı Respiwbliyka Preziydentine usınıs engizedi. Premer-Miyniystr Respiwbliykanın' bu'kil aiwmag'ında mindetti ku'shi bar o'kimder shıg'aradı.

Kazaqstan Respiwbliykasının' [[Konstiytiwtsiyyalıq Ken'es]]i jeti mu'sheden turadı, olardın' o'kilettigi altı jılg'a sozıladı. Konstiytiwtsiyyalıq Ken'estin' To'rag'asın Respiwbliykanın' Preziydenti tag'ayındaydı.

Qazaqstan Respiwbliykasında sot to'religin tek sot qana ju'zege asıradı. Zan'men qurılg'an [[Qazaqstan Jog'arg'ı Sotı|Respiwbliykanın' Jog'arg'ı Sotı]] ja'ne Respiwbliykanın' jergilikti sottarı Respiwbliykanın' sottarı bolıp tabıladı.

=== Jergilikti memlekettik basqariw ja'ne o'zin-o'zi basqariw ===
Jergilikti memlekettik basqariwdı tiyisti aiwmaqtag'ı istin' jay-ku'yine jaiwaptı jergilikti o'kildik ([[ma'sliyxat]]) ja'ne atqariwshı organdar ([[a'kimdik]]) ju'zege asıradı.

== Ekonomiykası ==
{{main|Qazaqstan ekonomiykası}}
<gallery>
Su'wret:Modern Almaty.jpg|Damıg'an Almatı
Su'wret:Kazah tenge.jpg|[[Qazaqstan ten'gesi]]
</gallery>

=== Energetiykası ===
{{main|Qazaqstan energetiykası}}

== Ma'deniyet ja'ne qog'am ==
{{main|Qazaqstannın' ma'deniyeti}}

=== Buqaralıq aqparat quraldarı ===
{{main|Qazaqstannın' buqaralıq aqparat quraldarı}}

== A'leiwmettik salası ==
{{main|Qazaqstannın' a'leiwmeti}}

== Qariwlı ku'shteri ==
{{main|Qazaqstannın' Qariwlı ku'shteri}}

== Derekler ==
<references/>

== Tag'ı qaran'ız ==
{{Commons|Qazaqstan}}

== Sırtqı siltemeler ==
{{Commonscat|Kazakhstan}}
* [http://www.akorda.kz Preziydenttin' resmiy torabı]
* [https://web.archive.org/web/20190601204815/http://parliament.kz/ Parlamenttin' resmiy torabı]
* [https://web.archive.org/web/20070611161248/http://www.government.kz/kz/default.asp U'kimettin' resmiy torabı]
* [http://www.e.gov.kz Qazaqstan Respiwbliykasının' elektrondıq u'kimeti]
* [https://web.archive.org/web/20060623063514/http://whp057.narod.ru/kazax.htm Vsemiyrnıy İystoriycheskiyy Proekt:Kazaxstan] {{Ru icon}}
* [https://web.archive.org/web/20120119000951/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Regiyond%C4%B1q/Aziyya/Qazaqstan/ Qazaqstan] [[Ashıq Tizimdeme Jobası|Ashıq Tizimdeme Jobası (ODP)]]

{{Aziya}}
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Qazaqstan}}
[[Kategoriya:Qazaqstan| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]
[[Kategoriya:Evropa]]