Qubla Afrika Respublikası

Qubla Afrika Respublikası (QAR) (afrikaanscha: Republiek van Suid-Africa; inglisshe: Republic of South Africa) - Afrika qubladaǵı mámleket. Maydanı 1221 mıń km². Xalqı 60 mln. adamnan artıq (2021). Paytaxtı - Pretoriya qalası. Basqarıw tárepten 9 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Qubla Afrika Respublikası - federalizm nıshanı bolǵan unitar respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. 1997-jıl 4-fevraldan kúshke kirgen konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket baslıǵı - prezident. Milliy assambleya tárepinen onıń aǵzaları arasınan 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet - 2 palatalı parlament. Ol wálayatlardıń Milliy keńesi (joqarı palata) hám Milliy assambleya (tómen palata) dan ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Qubla Afrika Respublikası aymaǵınıń jer maydanı, tiykarınan, plato hám tegistawlıqlardan ibarat. Jaǵaları derlik tegis, jaǵa boylap taw dizbekleri jaylasqan. Oranj dáryasınan arqada Kalahari tegisligi bar. Platolardıń shıǵıs jaǵasındaǵı ensiz oypatlıqqa, qublada Úlken Karru saylıǵına tik túsken bólegi Úlken Jarlıq dep ataladı. Drakon tawları onıń shıǵıs bólegi bolıp tabıladı. Drakon tawlarındaǵı Tabana-Ntlenyana shıńı (3482 m) Qubla Afrikadaǵı eń biyik noqat bolıp tabıladı. Úlken Karru saylıǵınan qublada Kap tawları (biyikligi 2326 m ge shekem) bar. Íqlımı, tiykarınan, tropikalıq, 30° qubla polyusten qublada subtropikalıq. Úlken Jarlıq Hind okeanınan esiwshi ızǵar samallardı tosıp, ishki aymaqlarǵa ótkermeydi. Shıǵıs jaǵada hám Úlken Jarlıqtıń shıǵıs jan bawırlarında teńiz ıqlımı, jıllıq jawın 1000 -2000 mm, eń ıssı aynıń ortasha temperaturası 25°, suwıq ayı 18°. Kontinental ıqlımlı ishki platolarda jıllıq jawın shıǵısta 750 mm ge shekem, batısta 150 mm ge shekem. Jaz aylarınıń ortasha temperaturası 27°, qubla-batısında 18°. Subtropikalıq ıqlımlı qubla-shıǵısında jıllıq jawın 600-1000 mm, jaz aylarınıń ortasha temperaturası 21-24°, qıs ayları 14-17°. Shól hám shala shól ıqlımlı batıs jaǵası suwıq Bengela aǵımı tásirinde, jıllıq jawın 60-100 mm, jaz aylarınıń ortasha temperaturası 15°, qıs ayları 11°.

Eń iri dáryası - Oranj (Vall hám Kaledon aǵısları menen). Arqa-shıǵısta Limpopo dáryası bar. Hind okeanına quyılıwshı basqa dáryaları qısqa, suwlı hám kóp astanalı. Ishki platolardaǵı dáryalar jıldıń kóp waqtında qurıp jatadı. Mámleket aymaǵınıń 2% i orman. Mámlekettiń shıǵıs jaǵasında arqa shegaradan 30° qubla polyuske shekem qızıl hám qızıl-qońır topıraqlı jerlerde savanna, dárya oypatlıqlarında palma ormanları bar. Taw oypatlıqlarında tropikalıq joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlar ushıraydı. Durbandan Mosselbay qalasına shekem bolǵan jaǵadaǵı qońır topıraqlı jerlerde subtropikalıq ormanlar, Kap tawları jan bawırında mudam jasıl putalıqlar, platolardaǵı qızıl-qońır hám qara topıraqlı jerlerde baobab hám putalı savannalar bar. Kalahari tegisliginde shól ósimlikleri ósedi. Jabayı haywanlardan arıslan, qaplan, jabayı pıshıq, qasqır, kiyik, zebra, jirafa, pil, nosorog, shıbın-shirkeylerden termitler, setse shıbını, bezgek shıbını hám basqalar bar. Iri haywanları az qalǵan. Koyuger, Kalahari-Gemsbok milliy baǵları hám qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqınıń 3/4 bólegi afrikalıq bantu xalıqları (sonday-aq 38,5% zulular, 27,5% sotolar, 11,6% keseler, 6,6% shangaantsonga hám tsvanalar). Evropalıqlar 5,1 mln. (sonnan golland, francuz, nemis kelgindileriniń áwladları bolǵan afrika nerburlar shama menen 57,5%), hinduler 1 mln. ǵa jaqın, qara deneliler 3,4 mln. Rásmiy tilleri - afrikaans (bur), inglis, isindebele, sesoto sa leboa, sesoto, savati, xitsonga, setsvana, tshivenda, isikosa hám isizulu tilleri. Dinleri: xristianlıq (xalıqtıń 77%), dástúriy dinler (18%), hindulik, musulmanlıq, evreylik (3,2%) hám basqalar. Xalıqtıń 60% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Yoxannesburg, Keyptaun (Kapstad), Durban, Pretoriya hám basqalar.

Tariyxı

Qubla Afrika Respublikası xalqınıń áyyemgi hám orta ásirlerge tiyisli tariyxı az úyrenilgen. Qubla Afrika Respublikasınıń áyyemgi xalqı gottentot (koykoin) lar, bushmen (san) lar hám keyinirek bul jerge kelip jayǵasqan bantu xalıqları bolıp tabıladı. Arxeologiyalıq qazıwlar (tabılǵan altın hám basqa buyımlar) dan málim bolıwınsha, Transvaal aymaǵı (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq) nda mádeniyat joqarı bolǵan, temir, mıs hám basqa metallar eritilgen. XVII ásir 50-jıllarında Gollandiyanıń Ost-Indiya kompaniyası Qubla Afrika Respublikasında Kap mákan-jayın dúzdi. Mákan-jay aymaǵı áste-aqırın keńeyip bardı. Golland hám francuz kelgindileri - burlar (keyinirek ózlerin afrikanerlar dep ataǵan) jergilikli xalıqtı bos jerlerge sıǵıp shıǵarıp, qulshılıq xojalıqların dúzdi. Bul xojalıqlarda jergilikli xalıq hám Batıs Afrika, Madagaskar, Aziyanıń túrli mámleketlerinen keltirilgen qullar miynet etti. Qubla Afrika Respublikası jergilikli xalqınıń kolonizatorlıq zulımına qarsı gúresi XVII ásirde-aq baslanıp, 1870-80-jıllarda kúsheydi. 1838, 1879 hám 1906-jıllardaǵı zulu xalqınıń urısı hám kóterilisleri, basutolardıń 1880-jılǵa shekem dawam etken qurallı háreketleri Afrika xalqınıń kolonizatorlikke qarsı gúresinde eń zárúrli tariyxıy waqıyalardan esaplanadı. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında Ullı Britaniya Kap mákan-jayın basıp aldı. Inglis húkimetiniń zulımı burlardı Kap mákan-jayınan arqaǵa - kosa, zulu, basuto, botsvan hám basqa bantu xalıqları jerlerine kirip barıwǵa májbúr etti. XIX ásir 50-jıllarında bur respublikaları - Qubla Afrika Respublikası (Transvaal) hám Azat Oranj mámleketi dúzildi.

XIX ásir 60-jıllardıń aqırı hám 80-jılları ortalarında Qubla Afrikada almaz kánleri tawılǵannan keyin, inglisler bantu xalıqlarınıń ǵárezsiz aymaqların shápáátsizlik penen tartıp ala basladı. 1899-1902-jıllardaǵı inglis burlar urısınan keyin bur respublikaları Angliya qol astına ótti. 1910-jılda bolsa Britaniya imperiyasınıń dominionı bolǵan Qubla Afrika Awqamı (QAA) dúzildi. Qubla Afrikada almaz hám altın kánleriniń ashılıwı menen jámiyettiń sociallıq quramı keskin ózgerdi: jumısshılar hám socialistlik háreketler payda boldı. XIX ásirdiń 40-50-jıllarında kásiplik awqamlarınıń birinshi shólkemleri dúzildi. 80-jıllarǵa kelip, olar evropalıq jumısshılardıń iri kásiplik awqamlarına aylandı. 1912-jıl húkimettiń aparteid siyasatına qarsı Afrika milliy kongressi (Sahraı Kabirden qublada jasawshı afrikalıqlardıń eń iri shólkemi) dúzildi. 1-jaort-Shepeto Hind okeanı han urısında QAA Ullı Britaniya tárepinde qatnastı. Urıstan keyin Germaniya Qubla-batıs Afrika (Namibiya) nı basqarıw ushın Milletler Awqamı mandatın aldı. QAA da jumısshı hám milliy azatlıq háreketi háwij aldı. Aq deneli jumısshılar hám afrikalıqlardıń iri is taslawları baslandı. 1920-jıl baslarında afrikalıq kánshilerdiń birinshi ulıwma is taslawı (70 mıńnan aslam adam), 1922-jıl martta aq deneli taw kánshilerdiń qurallı kóterilisi bolıp ótti. Ekinshi jáhán urısında QAA gitlershilerge qarsı koaliciya tárepinde qatnastı, biraq afrikanerlardıń anıq milletshilleri fashist Germaniyası menen sheriklik etedi.

Urıstan keyin Qubla Afrika Respublikasınıń Evropadaǵı mámleketler menen baylanısı kúsheydi. Húkimet Millet partiyası qolına ótkennen soń (1948), mámlekette reakciya kúsheydi. Bul partiya basshılarınan D. F. Malan (1948-54), I. G. Streydom (1954-58), X. F. Fervurd (1958-66), B. Forster (1966-79) hám P. Bota (1980-89) dáwirinde terror hám rasalıq muqatıw kúsheydi. Partiyanıń aparteid siyasatı sebepli afrikalıqlar, metisler, indeycler turmısı jáne de awırlastı. 1961-jıl 31-mayda QAA húkimeti «oq deneli» ler arasında referendum ótkerip, mámleketti Qubla Afrika Respublikası dep járiyaladı. Aparteid siyasatına qarsı gúres 1980-jıllarda ásirese kúsheydi. Húkimran Millet partiyası húkimeti racizm nızamların biykarlawǵa májbúr boldı, siyasiy partiyalardıń, sonday-aq Afrikalıqlar Milliy Kongressi iskerligine ruxsat berildi. 1991-jılda parlament turar jaylarında hám jer iyeliginde rasalıq ayırmashılıqtı biykar etti. 1994-jılda waqıtsha konstituciya kúshke kirdi. Sol jıl aprelde Milliy assambleyaǵa kóp rasalı saylaw boldı. Afrikalıqlar Milliy Konfessi baslıǵı N. Mandela Qubla Afrika Respublikası prezidenti etip saylandı. 1999-jıldan prezident T. Mbeki. Qubla Afrika Respublikası - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 27-aprel - Azatlıq kúni (1994). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 12-avgustta ornatqan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Qubla Afrika Afrikalıqlar Milliy Kongressi, húkimran partiyası, 1912-jılda tiykar salınǵan; Jańa millet partiyası, 1914-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq partiya, 1989-jıl dúzilgen; Qubla Afrika konservativ partiyası, 1982-jıl dúzilgen; Milliy xalıq partiyası; Pán Afrika kongressi, 1959-jıl dúzilgen; Qubla Afrika Kommunistlik partiyası, 1921-jıl dúzilgen. Qubla Afrika kásiplik awqamları kongressi, 1985-jıl dúzilgen. Qubla Afrika Respublikası - xojalıǵı joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket, Afrikada ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan mámleket. Onda sanaatı rawajlanǵan mámleketlerge tán kórsetkishler de, úshinshi dúnya mámleketleri ushın tán bolǵan ayırım ekonomikalıq belgiler de ushıraydı. Sanaat islep shıǵarıw kólemi tárepinen Qubla Afrika Respublikası dúnyadaǵı 20 jetekshi industrial mámleket qatarına kiredi. Pútkil Afrika aymaǵınıń 5% in hám xalqınıń 9% in iyelewshi Qubla Afrika Respublikası úlesine kontinent jalpı ishki óniminiń 27%, sanaat óniminiń 40%, awıl xojalıǵı óniminiń 30% tuwrı keledi.

Ekonomikası

Ekonomikanıń jetekshi tarmaqları - islep shıǵarıwshı sanaat (jalpı ishki ónimniń 22,6%), kánshilik sanaatı (13%), finans (15,21%), sawda hám turizm industriyası (11,52%), transport hám baylanıs (9,11%), awıl xojalıǵı (5%) hám balıqshılıq (4,7%). Xizmet kórsetiw tarawı, neft hám gaz qazıp alıw hám de qayta islewdi perspektivalı tarawlar qatarına qosıw múmkin.

Sanaatı

Qubla Afrika Respublikası altın (jılına ortasha 530 tonnadan kóbirek), platina metalları toparı (100 tonnaǵa jaqın), vanadiy, xrom hám marganets rudaları, surma, almaz qazıp alıwda dúnyada aldınǵı orınlarda, kómir qazıp shıǵarıwda 5-orın, uran qazıp shıǵarıwda 7-orında turadı. Temir rudası, mıs, asbest hám basqalar da qazıp alınadı. Jılına ortasha 170 mlrd. kVt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Qara metallurgiya, mashinasazlıq, ximiya, neftti qayta islew, cement, toqımashılıq, azıq-awqat sanaatı rawajlanǵan. Awıl xojalıǵı óniminiń derlik hámmesi aq denelilerge qaraslı fermer xojalıqları úlesine tuwrı keledi. Tiykarǵı eginleri: mákke (7,7 mln. tonna, 1999), qumshekerqamıs (21 mln. tonna), biyday (1,5 mln. tonna), kartoshka, temeki, citrus hám basqa miyweler. Mámleket aymaǵınıń shama menen 80% (98 mln. gektar) ten awıl xojalıǵı maqsetleri ushın paydalanıladı. Derlik 1,4 mln. gektar jer suwǵarıladı. Eginlerdi suwǵarıw ushın Vaal, Ulifants, Krokodayl, GreytFish hám basqa dáryalardan suw alınadı. Shárwashılıqta qaramal, qoy, eshki, shoshqa baǵıladı. Qoy júnin jetistiriwde mámleket tek Avstraliya, Jańa Zelandiya, Argentinadan keyingi orında turadı. Sút shárwashılıǵı tiykarınan iri qalalar átirapında.

Transportı

Transport jolılarınıń uzınlıǵı - 33,8 mıń km, sonnan 5 mıń km ge jaqını elektrlastırılǵan. Qattı qaplamalı avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 56,4 mıń km. Neft hám neft ónimleri portlardan tiykarǵı sanaat oraylarına trubalar arqalı aǵızıladı. Teńiz flotı rawajlanǵan. Eń zárúrli portları: Durban, Keyptaun, Port-Elizabet, Ist-London. 3 xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawda aylanbası jılına 40 mlrd. AQSh dollarınan asadı. Shetten tiykarınan mashina hám ásbap-úskeneler satıp aladı, shetke mineral hám awıl xojalıǵı shiyki ónimi, almaz hám metallar, ximiya hám awıl xojalıǵı ónimlerin shıǵaradı. Qubla Afrika Respublikası jún eksport etiwde dúnyada 4-orında turadı. Jılına azǵana 70 mln. litr vino eksport etedi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya, Yaponiya, Shveycariya, Pul birligi — rand.

Medicinalıq xızmeti

Qubla Afrika Respublikasında aparteidqa toqtaw berilgenge shekem densawlıqtı saqlaw salasında aq deneli hám qara deneli xalıq arasında úlken ayırmashılıq húkim súretuǵın edi. Ortasha ómir kóriw, balalardıń nabıt bolıwı, emlewxanalardaǵı orınlar sıyaqlı kórsetkishler keskin parqlanatuǵın edi. Kópshilikti quraytuǵın qara deneliler wákilleri hákimiyattı qolǵa alǵannan keyin, medicina salasında da teńlikke erisiw ilajları kórile basladı. Densawlıqtı saqlawǵa ajıratılatuǵın dáramat kóbeydi. Shıpakerler 7 universitettiń medicina fakultetlerinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Házirgi Qubla Afrika Respublikası aymaǵına evropalıqlar kelgenge shekem (XVII ásir ortalarına shekem) afrikalıq jaslarǵa tálim beriw dástúriy afrikasha joldan barǵan: kekseler jas áwladqa turmıs kónlikpeleri hám turmıs filosofiyasın úyretetuǵın edi. Evropalıqlardıń dáslepki mákan-jayları júzege kelgen soń, olardıń perzentleri shirkew ruwxaniyinen diniy kitap oqıwdı úyrenetuǵın edi. Keyin «sayaxatshı oqıtıwshılar» payda boldı. Xristian dini úgitshileri (missionerler) XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında dáslepki mekteplerdi ashtı. Inglisler aldın bastan-aq bul mekteplerde evropalıqlar hám jergilikli millet balalarınıń bólek-bólek oqıwın payda etti. Aparteid tamamlanılǵanǵa shekem bilimlendiriw qatań rasalıq principke tiykarlanǵan hám aq deneliler, qara deneliler, bantular, hindlerdiń perzentleri túrli mekteplerde, hár túrli programma tiykarında oqıtıp kelindi, olardaǵı tálim dárejesi, materiallıq shárayat bir-birinen ulıwma parqlanatuǵın edi. Aparteidqa toqtaw berilgennen keyin bilimlendiriw salasında da ayırmashılıqtı tamamlaw ilajları kórildi. 1995-1996 oqıw jılında bilimlendiriw mútájlikleri ushın 8,9 mlrd. AQSh dolları muǵdarındaǵı dáramat, yaǵnıy mámleket byudjetiniń 21,2% sarıplandı. Jámi oqıwshılar 9,3 mln. adamǵa jetti. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları kolledjlerde, orta mektep oqıtıwshıları 17 universitet hám 3 politexnika institutında tayarlanadı.

Iri universitetleri: Pretoriya, Vitvatersrand, Stellenbosh, Keyptaun untlari. Iri kitapxanaları: Blumfonteyndaǵı ǵalabalıq kitapxana (1875-jılda dúzilgen), Keyptaundaǵı qala (1952), Parlament (1857), Qubla Afrika ǵalabalıq (1818) kitapxanaları, Keyptaun universitetiniń kitapxanası (1829). Tiykarǵı muzeyleri: Blumfonteyndaǵı Milliy muzey, Qubla Afrika tábiyat tariyxı muzeyi, Qubla Afrika mádeniyat tariyxı muzeyi, Keyptaundaǵı Milliy galereya. Ilimiy islerdi shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıw mámleket orayı - Ilimiy hám sanaat izertlewler keńesi 1945-jılda dúzilgen. Onıń qaramaǵında elektrotexnika, matematika, ormanshılıq hám basqa institutlar, Kosmik nurlardı izertlew birlespesi, bir qanshalap, observatoriya hám ilimiy stanciyalar bar. Atom energiyası komissiyası (1948-jılda dúzilgen), Qubla Afrika Respublikası ilimiy hám texnikalıq jámiyetleri awqamı (1920), Qubla Afrika pán hám kórkem óner akademiyası (1909), Sociallıq izertlewler keńesi (1969), Qubla Afrika korollik jámiyeti (1877) hám basqa eń iri ilimiy shólkemler bolıp tabıladı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Qubla Afrika Respublikasında 20 dan kóbirek ulıwma milliy (hámmesi bolıp 220 dan zıyat) gazeta hám 700 ge jaqın jurnal basıp shıǵarıladı. Eń iri gazetaları: «Sandi tayme» («Ekshembi waqtı», 1906-jıldan), «Rapport» (1970-jıldan), «Souetan» («Souetolıqlar», 1981-jıldan), «Star» («Juldız», 1887-jıldan). Qubla Afrika radioesittiriw korporaciyası 1936-jılda dúzilgen. Telekórsetiwler 1976-jıldan alıp barıladı. Qubla Afrika baspasóz awqamı (Saut Afriken Press Assoshieyshn - SAPA) akciya informaciya agentligi 1938-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı bantu xalıqları (zulu, soto, kosa, tsvana), sonıń menen birge, inglis hám afrikaans tillerinde rawajlanıp atır. Folklori dáslepki kolonizatorlik dáwirinde payda bolǵan qaharmanlıq dástanların, ańızlardı, zulu ańız erteklerin, jániwarlar haqqındaǵı bushmen hám gottentot ráwiyatların, hikmetli naqıllar hám maqalların óz ishine aladı. Afrikalıqlardıń jazba ádebiyatı XIX ásirdiń 2-yarımında jergilikli tillerde latın grafikası tiykarındaǵı álipbe engiziliwi menen baslandı. Xristian shaqırıwshıları qadaǵalawındaǵı afrikalıq jazıwshılar evropasha janr formalarınan paydalanıp, ázelden jergilikli dástúr hám qádiriyatlardıń evropasha qádiriyatlar menen soqlıǵısıwın súwretlewge hám de olardı bir-biri menen kelisimge keltiriwge urındı. XIX ásir aqırında kolonizatorlikke, racizmge qarsı narazılıq ádebiyatı payda boldı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında publicistika, gúrriń, romanlar payda boldı. Ataqlı demokrat jazıwshı hayal O. Shreynerdiń «Afrika ferması» shıǵarması qaharmanları burjua jámiyeti illetlerin áshkara etti. Birinshi basuto jazıwshısı T. Mofolonıń zulular kósemi haqqındaǵı «Chaka» romanı dıqqatqa iye. Qubla Afrika Respublikası ádebiyatında rasalıq qatnas tiykarǵı tema bolıp qaldı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında J. Dube, M. Fuze, R. Zlomo hám basqalardıń tariyxıy hám publicistikalıq romanları payda boldı.

Ekinshi jáhán urısınan keyin «narazılıq ádebiyatı» tez pát penen rawajlandı. A. Peytonnıń «Jıla, ardaqlı jurtım», «Qızıl ayaq, júdá keshiktiń», N. Gordimerdiń «Kelgindiler jeri», «Baspasóz ushın emes» hám basqa dóretpeleri racizm hám rasalıq ırımdı qaralaw ruwxında jazılǵan. I. Abrahamstıń «Kánshi», J. Kouptıń «Ájayıp úy», J. Gordonnıń «Bul kúnge nálet» hám E. Mpaxleleniń «Ekinshi kóshe boylap» romanları, sonıń menen birge, G. Blumnıń «Transvaaldaǵı waqıya», F. Altmannıń «Quzǵınlar nızamı» romanları hám basqa dóretpelerde jumısshılardıń birligi, zululardıń talawshılarǵa qarsı qaharmanlıq gúresi hám basqa waqıyalar sáwlelendirilgen, racizm áshkara etilgen. Qubla Afrika Respublikası ádebiyatınıń eń jaqsı úlgileri (J. Kouptıń «Jarıq túsken aspan» gúrrińler toplamı hám basqalar) ózbek tiline awdarma etilgen.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Eramızǵa shekemgi 7 mıń jıllıqqa hám eramızdıń aqırǵı ásirlerine tiyisli jartaslarǵa jonıp hám oyıp islengen súwretler (pil, nosorog, begemot, jirafa, zebra, kiyik hám basqalar) saqlanǵan. Afrikalıqlardıń turar jayları tiykarınan taxta, qańıltır hám basqalardan qurılǵan ılashıq-qostan ibarat. Pretoriya, Keyptaun, Yoxannesburg sıyaqlı iri qalalarda XVII-XVIII ásirlerde qurılǵan golland arxitekturasına tán ımaratlar bar. 1666-72-jıllarda sızılması 5 múyeshtegi tas qorǵan qurılǵan (arxitektorı P. Dombayer). XVIII ásir aqırlarında arxitektor L. M. Tibo Kap mákan-jayı arxitektorlıǵına francuz klassicizmi usılın alıp kirdi. XIX ásirden Port-Elizabet, Durban, Blumfonteyn, Pretoriya, Yoxannesburg hám basqa qalalardaǵı kóplegen jaylar tuwrı sızıqlı rejege qaray hám iylewik usılda qurıldı. Keyptaunda jańa gotika, Yoxannesburgta jańa klassika usılları ústemlik etken bolsa, Pretoriyada «Kap arxitektorlıǵı dástúrleri»ne ámel etildi. Qalalardıń shetlerinde afrikalıqlar jasaytuǵın awlaq ılashıqlar payda boldı. Qubla Afrika Respublikası arxitekturasına XX ásirdiń 20-jıllarında R. Martinsen, U. Makintosh sıyaqlı arxitektorlar jańalıq kirgizdi, saltanatli jámiyetlik ımaratlardıń joybarların dúzip basladı. 30-jıllarda Evropa hám Amerika ataqlı arxitektorları (Le Korbyuzye, L. Kan, O. Nimeyer hám basqalar) nátiyjeli tásir ótkerdi.

60-70-jıllar Pretoriya orayı qayta qurıldı, Yoxannesburgta záwlim teatr (arxitektor D. Ross) hám 50 qabatlı Karlton oray (arxitektorlar Rods-Harrison, Mellous, Xoffe) hám basqa imaratlar qurıldı. Jámiyetlik hám basqarıw ımaratları joqarı kórkem talǵam, quramalı arxitekturalıq sheshimler menen qurılǵanlıǵı, olarda músinshilik, súwretshilik, mozaika elementlerinen paydalanılǵanlıǵı kózge taslanadı. Qala sırtındaǵı baǵlarda bay shańaraqlar ushın qolaylı ımaratlar qurıldı. Zulu, kese, ndebele, basuto sıyaqlı jergilikli xalıq wákilleri elege shekem ılay, shıpta hám ǵawıshtan qurılıp, túrli naǵıslar menen bezetilgen ılashıqlarda jasawdı abzal kóredi. Qalalardaǵı zamanagóy arxitekturada temirbeton, ayna hám plastmassadan keń paydalanıladı. Paytaxtta rásmiy mákemeler, bank, dúkan, mıymanxanalar, olardıń átirapında turar jaylar qurılǵan. Qubla Afrika Respublikası milliy kórkem óner mektebi XVII ásir ortalarında uzaq waqıttan berli usı jerde jasawshı evropalıqlar kórkem óneri tásirinde payda boldı. Qubla Afrikanıń birinshi músinshisi A. Anreyttiń nemis barokko hám rokoko usılındaǵı dóretpeleri Keyptaun hám basqa ayırım qalalardıń iri arxitekturalıq esteliklerin bezegen.

XIX ásir ortalarındaǵı evropalıq súwretshilerden T. U. Bouler hám D. U. Angas afrikalıqlar kórinisin miyir menen súwretlegen. Afrikalıq súwretshilerden J. Sekotonıń kontinent tábiyatı hám ómirin súwretleytuǵın dóretpeleri birinshi bolıp evropalıqlar tán alıwına iye boldı. Aǵash oyıwshısı J. Kekan, súwretshi S. Mvusi, músinshi S. Kumalo, tas naǵıs oyıwshısı J. Kubxek hám basqa kóplegen jámiyetlik ımaratlardı qurıwda óz kórkem óneri menen úles qostı. Mámleket ámeliy kórkem ónerinde metallsazlıq (temir balta, pıshaq, mıs bilezik, monshaq), gúlalshılıq, naǵıs oyıwshılıq, kánshilik, toqımashılıq, aǵash buyımlar islew áyyemnen rawajlanǵan. XX ásir ortalarında Keyptaunda Qubla Afrika súwretshileri awqamı dúzildi. I. Stern (súwretshi hayal), grafik hám aǵash naǵıs oyıwshısı L. Lipshits, tábiyat kórinisi súwretshilerinen S. Sedibane, S. Zondi, M. Zvane hám basqalardıń Qubla Afrika waqıyası hám tábiyat kórinislerin sáwlelendiriwshi dóretpeleri ataqlı.

Muzıkası

Muzıkalıq mádeniyatı mámleket jergilikli jay xalqı hám aq deneliler muzıkasınan ibarat. Bushmen hám gottentotlardıń áyyemgi muzıkalıq formaları menen bir qatarda zulu, kese, venda hám basqalardıń rawajlanǵan kórkem dóretiwshiligi bar. Maye, matebele hám shona xalıqlarınıń ǵalabalıq qosıqlarında kóp dawıslı usıllardan keń paydalanıladı. XX ásirde jergilikli jay xalqınıń dóretiwshiligi gúllep rawajlana basladı. Milliy, evropa (xristian diniy qosıqları) hám de amerika (jaz, Latın Amerika oyın usılları hám basqalar) muzıka dástúrleriniń uyǵınlasıwı negizinde 1930 -50-jılları dástúriy qosıqshılıqtıń jańa - «kvela», «mbube», keyinirek - «jayv» usılları júzege keldi. Qubla Afrika Respublikasınıń qala hám awıllarında jasawshı aq deneli xalıqtıń qosıq hám oyınları da ayrıqsha. Inglis muzıkashısı U. G. Bell 1912-jıl Keyptaundaǵı Qubla Afrika kolledjine direktor bolǵan waqıttan muzıkalıq mádeniyattı rawajlandırıw jolında kóp jumıs isledi. XX ásirdiń 1-yarımında P. Reynir, G. Fagan, B. Gerstman, A. Van Veyk hám basqalardıń kompozitorlıq mektebi júzege keldi. XX ásirdiń 2-yarımında milliy opera janrı jaratıldı. Onıń eń jaqsı úlgilerinen biri - «King-Kong» (avtorı T. Matchikiza, 1959) Evropa hám AQSh saxnalarında da atqarıldı. G. Skosan hám basqa Leshoaydıń aktual temadaǵı operalarına xalıq qosıqshılıǵı dástúrleri sińdirip jiberilgen. Qosıqshılardan M. Makeba, J. Mogoton, N. Mdledle, P. Fango, T. Kumalolar ataqlı. Qubla Afrika Respublikası universitetleriniń muzıka fakultetleri muzıka tálimi jáne bul tarawdaǵı ilimiy jumıs orayları bolıp tabıladı. Yoxannesburg, Pretoriya hám basqa iri qalalardaǵı kórkem óner jumısları keńesleri hám muzıka jámiyetleri úlken shólkemlestiriwshilik jumısların júrgizedi.

Teatrı

Teatrı awıllarda áyyemgi xojalıq hám diniy dástúrler, muzıka, oyın, qosıqları tiykarında qáliplesken. Evropalıq truppalar XVIII ásir aqırlarında dáslepki teatr tamashaların kórsetti. 1801-jılda Keyptaunda teatr ımaratı qurıldı. Onda shetten kelgen truppalar menen bir qatarda Ullı Britaniya, Niderlandiya, Germaniya, Franciyadan kóship kelip jayǵasıp qalǵanlardıń jergilikli háweskerlik toparları da tamasha kórsete basladı. Dramaturg, kompozitor, saxnalastırıwshı Sh. E. Bonifas hám L. A. Myorannıń iskerligi XIX ásir baslarında teatrdı rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye boldı. XIX ásir 2-yarımında Evropadan, tiykarınan Ullı Britaniyadan professional toparlar kóp kelip, pútkil mámlekette inglis tamashaların kórsete basladı. Afrikaans tilindegi teatr XX ásir baslarında rawajlandı. Dramaturglardan M. Brink hám Ya. X. de Vaaldıń xızmeti úlken boldı. 20-jıllarda afrikaans tilinde dáslepki professional teatrlar payda boldı. Teatr ǵayratkerleri rasalıq hám aparteidqa qarsı gúreske, qara deneli xalıqtıń siyasiy sanasın ósiriwge jáne onıń insaniy salawatın kóteriwge úles qostı. «Kingkong», «Qanlı túyin», «Jasaw ushın gúres», «Vuka» sıyaqlı spektakllerde rasalıq ayırmashılıqqa qarsı gúres sáwlelengen. Qubla Afrika Respublikasında qara deneli artistler federaciyası, Pretoriya teatr shólkemi dúzilgen. Olar afrikalıqlardan artist hám dramaturglar tayarlaydı. Zululend universitetinde drama kafedrası bar. Túrli millet hám rasalıq wákilleri qatnasıwındaǵı teatr truppaları payda bolǵan.

Kinosı

Qubla Afrika Respublikası aymaǵındaǵı dáslepki hújjetli filmler 1898-jılda jaratılǵan. 1912-jıldan kinoxronikalar shıǵarıla baslaǵan. 1915-jıldan «Kilarni film» studiyasında kórkem filmler islep shıǵarıw úzliksiz tús aldı. Dawıslı kino payda bolǵannan keyin, afrikaans hám inglis tillerinde filmler súwretke alıwǵa kirisildi. 1964-jılda dúzilgen Milliy kinematografiya keńesi xronika filmleri shıǵarılıwına basshılıq etti. Íqtıyarında úlken kino fondı bar bolǵan Qubla Afrika kino institutı mámleket turizm filmlerin shet ellerde propaganda etiw menen de shuǵıllanadı. Tariyxıy epopeyalar («Shangandaǵı saqshı», rejissyorı D. Milin), túrli komediya, melodrama, muzıkalıq lentalar jaratıldı. 70-80- jıllardaǵı ayırım filmlerde («Bosman hám Lena», «Qonaq»- rejissyorı R. Devenisha, «Bexuda ran»- rejissyorı V. Kentrij, «Babajan, oń ayaǵıńızdan ajıraldıńız»- rejissyorı Yu. Eshmed) racizmdi sın pikir astına alıwǵa háreket etilgen. Biraq Qubla Afrika Respublikasındaǵı aparteid tártibin ayıplawshı filmler - «Ózińe qayt, Afrika», «Oyan, vulkan», «Baylanıstiń aqırı», «Dimbazdaǵı sońǵı qábir», «Qarsılıq áwladı», «Bes táǵdir» jasırın tárizde súwretke alındı hám sol waqıtta mámleket ekranlarına shıqpadı. Racizm kisenlerinen qutılǵan Qubla Afrika Respublikası kinoshıları endiǵana erkin dóretiwshilik jolına shıǵıp aldı.