Qulbaba Kokáldas
Qulbaba Kokáldas ( shama menen 1534-jıl — 1598-jıl, Buxara xanlıǵı) — Ózbek mámleket, jamaǵat hám hárbiy arbabi. Sarkerde hám sháyir. Túran táriyxindaǵi eń qúdıretli kokáldas lavazımındaǵı shaxs.
Qulbaba Kokáldas Buxara xanlıǵı táriyxinda ayıriqsha orinǵa iye bolǵan.
Kelip shıgıwı[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Xapiz Tanis al-Buxariy oziniń Ábdullanama (Sharafnomai shohiy) shiǵarmasında Qulbaba Kokaldastıń atin Ábdullaxan atinan keyin eń kop, 120 dan aslam márte tilge alsada[1], táriyxiy dereklerde Qulbaba Kokaldastiń jeke turmısı, shańaraǵı haqqinda júda az máǵluwmat ushıraydi. Xapiz Tanis al-Buxariy Qulbaba Kokaldastıń ákesi Buxaraniń danqli hám húrmetli kisilerinen biri bolǵanin jazip qaldirsada, oniń atin tilge almaydi. Qulbaba Kokaldas ákesiniń ati Kokaldas medresesiniń vaqf hújjetinda amir Yarmuhammed deb aytip otılgen. Amir Yarmuhammed Ábdullaxan tuwılǵan waqta oǵan ataliq lavazimi berilgen. Abdullaxan hám Qulbaba Kokaldas derlik teń bolǵan. Aytıwlarǵa qaraǵanda Ábdullaxan jasliǵında júda kaselment hám nimjan bolǵan eken. Sol sebepten ayırim táriyxshilar oni Qulbaba Kokaldastıń anasina emiziw ushun bergenlikleri haqqinda jazadi[2].
Áyyemgi zamanda túrkiyler basqa anadan tuwilip, biraq bir anani emgen 2 bopeni kokaldas, yaǵniy emikdas deb ataǵan. Sol sebepli ayirim dereklerde Qulbaba Kokaldasti Abdullaxandiń emikdas biradari deb ta korsetedi. Biraq búl emikdaslıqtiń tuwridan-tuwri bayani dánqli alim A. K. Jumanazar hesh qayerde ushıratpaǵanliǵin aytadi[3].
Siyasiy iskerligi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Qulbaba kokáldas ózbek padishalariniń sarayinda joqari lavazimlardan biri — kokáldas lavaziminda iskerlik jurgizgen.
Ol Túran táriyxindaǵi eń qudiretli kokáldas lavazimindaǵi shaxs. Oniń mámleket hám jámiyet arbabi sipatindaǵi tábisli iskerligi oz padishasi Abdullaxandıń táriyxinda oshpes iz qaldırıwın támiyinlegen.
Qulbaba Kokáldastıń siyasiy iskerligi 1556-jıldan baslap Abdullaxan menen birgelikte baslanǵan. 1570-jıllardan baslap ol „Amiri kabir“ (úlli amir) unvaninda bolip, Abdullaxandıń eń sadiq amiri bolǵan. Qulbaba Kokaldasqa óte ahimiyetli, oǵada zárurli tapsirmalar bergen.
1583-jıl ózbek hukmdari Iskenderxan (1561—1583) qaytis bolip, Buxara xanliǵi taxti oniń dawamshısı Abdullaxan (1583—1598) ǵa otedi. Shinǵiziy dásturge bóla otkizilgen taxtqa otırıw máresiminde oni aq namatqa otkizip, mámleketdıń 4 ustuni bolǵan 4 shaxsdan biri sipatinda Qulbaba Kokaldás da koterilip barip taxtqa shiǵarǵan. Abdullaxandıń taxtti rasmiy maqamda iyelegen dawirinde mámlekettıń ústunlerinen birine aylanip ulgergen Qulbaba Kokaldás keyininshe, mámleket qawpsızlıǵi ráwajinda áhimiyetli orınǵa iye bolǵan.
Qulbaba joqari dárejeli lavazim— kokáldaslıqqa iye bóla turip, mámleket devani hám dargahinıń iqtiyari oǵan júkletılgen. Devoni mushrifqa basshılıq qılıw, ayirim mulklerdıń taqsimati, wálayatlardıń áhimiyetli jumislari, máhelliy hakimler menen jazispalar oǵan jukletilgen.Abdullaxan II dawirinde xan dargahindaǵi kopshilik lavazim iyeleri oz lavazimlarina kokáldas úsinis menen erisgen.