Ráwiyatlar

Ra'wiyatlar tariyxıy orınlarǵa, tariyxıy adamlarǵa, tariyxıy waqıyalarǵa baylanıslı kórkemlik párwaz benen aytılatuǵın ishinde qıyalıy nárseleri bar awızeki áńgimeler. Haqıyqatında usı belgileri menen ráwiyatlar ańızlardan ayırılıp turadı. Ráwiyatlar tariyxta bolǵan adamlardıń, urıwlardıń, qáwimlerdiń, xalıqlardıń atamalarınıń kelip shıǵıwı menen, tariyxta bolǵan orınlardıń, dáwyalardıń, kóllerdiń, jerlerdiń, qalalardıń atları menen, tariyxta belgili bolǵan tariyxıy waqıyalar menen baylanısta aytıladı. Bulardıń tariyxıy haqıyqatshılıq penen qosa qosımtaları da az emes. Degen menen ráwiyatlar haqıyqatlıqtı qıyal kúshi menen súwretlewi jaǵınan kózge túsedi. Usı waqıtqa shekemgi ráwiyatlar óz aldına janr retinde qaralmay erteklerdiń ishinede ańızlar menen qosa toplamlarda t.b. jıynaqlarda basılıp keldi. Qaraqalpaq xalqınıń onıń ishindegi tolıp atırǵan urıwlardıń payda bolıwı haqqında kóplegen ráwiyatlar bar. Mısalı: Qaraqalpaq atamasınıń kelip shıǵıwı basına kiygen qalpaqtan dálilenedi. Al urıwlardıń hár qaysısınıń payda bolıwı haqqında óz aldına ráwiyatı bar. Mısalı: Qońırat urıwınıń atamasınıń kelip shıǵıwında Berdaq "Shejiresindegi” Qońırat atlı adam mánisinde bolsa, Abulǵazı Bahadırxan keltirgen ráwiyatta Chorlıq mergenniń ulı Qońırattıń atına baylanıslı payda bolǵan. Qıpshaq sóziniń kelip shıǵıwıda Berdaq "Shejire" sinde mınaday ráwiyat bar:

Shaq yash bala erke uǵlı,
"Qıp" demeklik áreb tili,
Qıpshaqlar tùrki mánisi,
Shunnan "qıpshaq" bolǵan eken.

Solay etip Berdaqtın' "Shejire" sinde "Qıpshaq" sóziniń kelip shıǵıwı "qıp" sózinen "shaq" degen adamnıń qosılıwı sebepshi bolǵan. Qońırat, Shımbay, Xojeli, Gúldirsin h.t.b. qalalardıń payda bolıwı haqqında da bir neshe ráwiyatlar dóretilgen. Gúmis kól, Kókli kól, Qańlı kól t.b., ayırım gúmbezlerdiń, minaralardıń atlarına baylanıslı da bir neshe ráwiyatlar bar. Mısalı: Nazlımxan sulıw, To'rebekxanım hám t.b. Kóp ǵana ráwiyatlar batır, biyler, jırawlar, baqsı, shayırlar tuwralı da dóretilgen. Mısalı: Maman biy, Aydos biy, Ernazar biy, Tóre biy, Turımbiy, Amanbay batır, Ótesh batır, Soppaslı Sıpıra jıraw, Nurabulla jıraw, Berdaq shayır, Ájiniyaz shayır hám t.b. tuwralı. Joqarıdaǵı atamalarǵa baylanıslı ráwiyatlar hámmesinen de haqıyqat tariyxıy bolǵan, bir nárseniń atlarına baylanıslı kórkem etip dóretilgen, áńgimelerden bayqaymız. Solay etip bir ráwiyattıń bir neshe túrleri bolıwı múmkin. Qansha párwaz, qansha qıyal menen torlanıwına qaramastan ráwiyatlar ózleriniń tariyxıylıǵı menen ayrılıp turadı. Olar qaraqalpaq xalqınıń tariyxın úyreniwinde onı keń tereń túsindiriwde úlken qosımsha derek bolıp esaplanadı.