Sapar Xojaniyazov
|
| Sapar Xojaniyazov | |
|---|---|
| Atı | Sapar Xojaniyazov |
| Tuwılǵan | 1910-jılı |
| Qaytıs bolǵan | 1983-jıl |
| Milleti | Qaraqalpaq |
| Sıylıqları | Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Berdaq atındaǵı sıylıq laureatı |
| [[Fayl:|280px|súwret]] | |
| Tuwılǵan sánesi | 15-aprel 1913 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1983 |
Sapar Xojaniyazov (1910 — 1983) 1910-jılı Kegeyli rayonınıń Xalqabad elatı aymaǵındaǵı házirgi «Doslıq» shirketler birlespesinde jasawshı gedey diyqan shańaraǵında dúnyaǵa kelgen.
Ómir[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Joqshılıq, jetpesinlik saldarınan 7 — 8 jaslarınan-aq awır miynet azabın kóre baslaǵan. On eki jasında ata-anası qaytıs bolǵan. Bunnan keyin ol kúndelikli turmıs táshwishleri menen bánt bolıp, kóp jıllarǵa deyin (1928-jılǵa shekem) awıldıń malın baǵıp kúneltken. Jaslayınan kórkem sózge qızıǵıp, «Alpamıs», «Sharyar» dástanların yadqa aytıp júrgen.
Dóretiwshilik jılları[redaktorlaw | derekti jańalaw]
1928 — 29-jıllarda qısqa múddetli kurslarda oqıp sawatın ashqan. Biraq, miynet jolın xalıq xojalıǵınıń hár túrli tarawlarında hár qıylı jumıslar (paxta tazalaw zavodınıń jumısshısı, dúkanshı, asxana baslıǵı, prorab hám t.b.) baslaǵan ol kóp jıllarǵa deyin oqıwın bunnan arı dawam ete almaǵan, tek 30-jıllardıń ortalarında ǵana jaqsı sharayat tuwılıp, 1936- jılı Moskva mámleketlik teatr iskusstvosı institutına oqıwǵa kiredi. Mine, usınnan baslap S.Xojaniyazovtıń ómiri teatr óneri menen tıǵız baylanısta boladı. Moskvada oqıp júrgen gezlerinde rus xalqı kórkem-óneri, ilim-biliminiń belgili ǵayratkerleri V. Vishnevskiy, O. I. Pıjova, N. A. Baskakovlar menen jaqınnan dóretiwshilik baylanıslar jasawǵa múmkinshilik boladı. Olardıń aqıl-keńesleriniń tásirinde dáslepki «Aysha» pyesası dóretiledi. S. Xojaniyazov 1939-jılı teatr institutın pitkerip keliwden, jetik qánige sıpatında Respublikamızdıń mádeniy qurılısına, ásirese, teatr, kórkem-óner turmısına belsendi aralasıp, aktyorlıq, rejissyorlıq, dramaturg-jazıwshılıq wazıypaların qatara atqara baslaydı. 1939 — 53-jıllarda K.D.Stanislavskiy atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik teatrında rejissyor, soń 1953 — 62-jılları usı teatrdıń direktorı lawazımların atqaradı. Dramaturg jazıwshı sıpatında keńnen tanıla baslaǵan ol 1944-jılı Jazıwshılar awqamınıń aǵzalıǵına qabıl etiledi.
Kópshilik jazıwshı-shayırlar sıyaqlı S. Xojaniyazov ta áde- biyatta shayır sıpatında tanılıwǵa háreket etken.
Dóretiwshiligi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Onıń ekinshi jer júzilik urıs jıllarında dóretken «Sálem ayt», «Periza», «Kolxoz qızı» qosıqları óziniń jawıngerlik ruwxı, Watan súyiwshilik ideyalarınıń joqarılıǵı menen ayrıqsha kózge taslanadı. «Gúlistan» (1948) qosıqlar toplamı onıń shayırshılıq uqıbınıń da bar ekenliginen derek berip turadı. Degen menen, S. Xojaniyazov qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında dramaturg jazıwshı sıpatında keńnen belgili. Onıń «Aysha» (1940), «Biziń bahadır» (1944), «Súymegenge súykenbe» (1945), «Zıyada» (1946), «Jas júrekler» (1953), «Baxıt» (1957), «Talwas» (1962), «Arıwlar» (1964), «Aqmaq patsha» (1968), «Maman biy» (1971) sıyaqlı pyesaları kóp jıllar dawamında qaraqalpaq mámleketlik teatrınıń tiykarǵı repertuarınıń biri bolıp keldi. Dramaturgtıń ayırım dramalıq shıǵarmaları tuwısqan xalıqlar teatrları saxnalarınan da keńnen orın aldı. Bunnan tısqarı, S. Xojaniyazov «Súymegenge súykenbe» (1960), «Zıyada» (1973), «Arıwlar» (1987) usaǵan pyesalar toplamlarınıń avtorı. S.Xojaniyazov dramaturgiyaǵa 1938 — 39-jıllarda jazılǵan «Aysha» muzıkalı draması menen kirip keldi. 1940-jılı jaqsı dramalıq shıǵarmalar ushın járiyalanǵan konkursta birinshi sıylıqtı jeńip alıwǵa miyasar bolǵan bul pyesa birinshi mártebe 1941-jılı Respublikalıq balalar teatrında qoyıldı. Pyesa tematikalıq jaqtan Á.Ótepovtıń «Teńin tapqan qız», S.Májitovtıń «Baǵdagúl» pyesalarına birqansha jaqın keledi, onda XX ásirdiń bas gezlerindegi qaraqalpaq xalqınıń turmısına baylanıslı waqıyalar sóz etiledi. Shıǵarma tragediyalıq jobada jazılǵan bolıp, onda feodallıq dáwirde haqıyqatlıq, teńlik, erkin muhabbat izlegen Aytjan menen Ayshanıń ádilsizlik qurbanı bolǵan ayanıshlı ómirleriniń ashshı haqıyqatlıǵı ashıp kórsetiledi. Belgili teatr óneri izertlewshisi T. Allanazarovtıń kórsetiwin- she, bul pyesa usı tematikanı sóz etken basqa dramalıq shıǵar- malardan waqıyalarınıń tábiyiy juwmaqlanıwı, yaǵnıy, bul shı- ǵarma qaharmanlarınıń qıyın ómirleri «Teńin tapqan qız», «Xor- lıqtan azat», «Baǵdagúl» pyesalarınıń qaharmanlarınan turmısqa jaqınlıǵı menen parıq etip turadı.
Dramaturg 60 — 70-jıllarda kóbirek tariyxıy hám klassikalıq ádebiyat syujetlerine negizlenip shıǵarmalar jazıwǵa úlken dıqqat awdardı. Onıń usı jıllarda jazılǵan ótmish waqıyaları hám tariyxıy tematikadaǵı «Aqmaq patsha», «Maman biy» dramaları teatr tamashagóyleri tárepinen jıllı júzlilik penen jaqsı kútip alındı. S. Xojaniyazov sońǵı jıllarda proza tarawında da qálem sınap kórip, «Aq altınlı atızdıń adamları», «Baxtın tapqan Begjan», «Aq bota», «Hújdan», «Aydın jol», «Xalqıńnan sır saqlama» sıyaqlı birqansha jaqsı jazılǵan prozalıq shıǵarmalar da dóretti. Degen menen, S.Xojaniyazov XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında biz joqarıda baha berip ótken dramalıq shıǵarmaları menen dramaturg-jazıwshı sıpatında keńnen belgili boldı.