Seyfulǵábit Májitov
| Tuwılǵan sáne | 1867 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sáne | 1938 |
Seyfulg'a'bit Ma'jitov (1865-1938) kóp jıllıq do'retiwshilik xızmeti menen qaraqalpaq ádebiyatında úlken shayır, dáslepki dramaturg, prozanı baslawshılardıń biri sıpatında tanıla aldı. Sonıń menen birge ol jurnalist, pedagog, awdarmashı retinde de belgili. Sonlıqtan onıń do'retiwshiligi hár tárepleme keń hám bay. Dáslepki qaraqalpaq mektepleriniń bir qatar oqıw quralların, birinshi qaraqalpaq álipbesin dúziwshisi S.Májitov bolıp esaplanadı. Ol ásirler dawamında xalıq ómiri menen ajıralmas baylanısta jasap kiyatırģan qaraqalpaq ádebiyatın, tatar, rus ádebiyatların súyip úyrendi.
S.Ma'jitov 1865 jılı Qazan guberniyasının' Arsha rayonı Órtem awılında jarlı diyqan shańaraqta tuwılg'an. Seyfulg'abittin' a'kesi Májit Ábdulràkip ulı o'z semyasın asharshılıktan aman saqlaw ushın ushın tuwılg'an awılın taslap, Rossiyanın' shıg'ısına qaray ko'shedi. Aqto'bege kelip qonıs basadı. O'zi ushın qolaylı ka'sip izlegen Ma'jit Orenburg-Aqto'be-Besqala arasında ka'rwan qatnatıwshı sawdagerlerdin' birine jallanıp isleydi. Solay etip ka'rwan menen birge U'stirt arqalı birinshi ret Besqalanın' biri Qońıratqa keledi. Qońıratta Tallıq boyındag'ı Ku'len awılına 1880 jılı qonıs basadı. Onın baslawısh bilimge iye sawatlı 15 jasar balası Seyfulg'a'bit Ku'lennin' u'y xızmetine qabıl etiledi. Ol esapshı, ja'rdemshi ba'shir xızmetlerinde isleydi. 1912 jılı Qońırat qalasına ko'ship keledi. Bul jerde ol jan'a tiptegi mug'allimler menen tanısadı. Rossiyada tatar tilinde shıg'atug'ın gazeta- jurnallardı aldırıp oqıp turadı. S.Ma'jitov u'zliksiz oqıp, u'yrenip barıwı na'tiyjesinde dunyadag'ı har qıylı tariyxıy waqıyalardan, Rossiya turmısınan, birinshi du'nya ju'zilik urıstın' barısınan, el ishindegi ha'reketlerden xabardar bolıp turadı.
S.Ma'jitovtın' qaraqalpaq folklorın, klassikalıq a'debiyatın rus, tatar, o'zbek basqa da tuwısqan xalıqlar a'debiyatın, miynetkesh xalık turmısın bir qansha jaqsı biliwi, poeziyaga bolg'an qızıg'ıwshılıq onı XX a'sirdin' da'slepki jıllarında-aq shayır bolıp jetilisiwine alıp keldi.
S.Ma'jitovtın' da'slepki poeziyalıq shıg'armaların tiykarınan ja'miyetlik-siyasiy lirika, filosofiyalıq lirika ha'm tımsallar dep u'shke bo'lip qaraw mu'mkin. Onın' da'slepki qosıqlarına "Gu'zde sharwa" , "Jalqaw diyxang'a", "İniyat bolısqa", "Ne jaman", "Doslıq paydası", "G'amın' bar", "Ba'ha'r paslı", "Qıs", "Jerdi bejer", "Da'rkar", "Jigit" tag'ı basqa qosıqları kiredi. "Jalqaw diyhang'a" qosıg'ında :
Sharbag'ın' tap-taqır jatqanın' qalay
Uran'da g'a'llen' joq qabın' da solay
Qarızın' atın'dı aldı jayg'a qaramay,
Abıray barda uyqın'dı ashsan' bolmay ma
Uyin' tur qıysayıp tek jıg'ılmag'a,
Sandıg'ın qaqpaqsız otın bolmag'a
Endi waqıt keldi bir oylanbag'a
Abıray barda uyqın'dı ashsan' bolmay ma
Shayır bunda jarlı diyqan ta'repinde turıp, bul arqalı miynetkesh xalıq turmısın, onın' arzıw-a'rmanların, keleshekke isenimin, abadan turmıs ushın umtılıwshılıg'ın sa'wlelendiredi. Onın' "Ma'ha'l degen ne", "Ma'rt jaqsı", "İnan makkam", "Kesh bolmasın", "İlingen bar", "Tiri qorqaq", "O'ner" usag'an filosofiyalıq mazmundag'ı qosıqlarında Abdulla Toqay, sonday-aq Shıg'ıs klassikleri A'jiniyaz, Berdaq, Maqtumqulı, Nawayı, Fizulı, Omar Hayyam shıg'armalarının' progressivlik da'stu'rinin' unamlı ta'siri, qaraqalpaq folklorı, xalıq danalıg'ın o'zine teren' o'zlestirgenligi seziledi. S.Ma'jitovtın' "Ma'rt jaqsı" qosıg'ı menen Berdaqtın' "Jaqsıraq" qosıg'ın salıstıra oqıw Berdaq poeziyasın dawam ettiriwdin' novator u'lgisin ashıwg'a konkret mısal bola aladı.
Burıngı qaraqalpaq a'debiyatı, satira ha'm yumorg'a qansha bay bolsa da onın' janrlıq formalarının biri tımsallar onshelli ko'p emes. A'debiyatımızda tımsalshılıqtın' payda bolıw ha'm qa'liplesiw protsesin bir jag'ınan bir jag'ınan qaraqalpaq folklorına, klassikalıq a'debiyatına, ekinshi jag'ınan rus ha'm basqa tuwısqan xalıqlar a'debiyatının' ta'sirine baylanıslı dep esaplawg'a boladı.
Bunda S.Ma'jitovtın' "U'sh balıq", "Altın jegen bo'ri", "Tu'lki menen Qaplan", "Birlik paydası", "Nadan molla" usag'an bir qansha tımsallardı do'retiwi bul janrdın' a'debiyatımızda belgili forma retinde 20-jıllarda qa'lipleskenin ko'rsetedi. Shayırdın' tımsalları ta'sirli turmıslık epizodlar tiykarında nadanlıqtı, ala awızlıqtı, maqtanshaqlıq ha'm go'deklik usag'an adamgershilikke zıyanlı ko'rinislerdi a'shkaralaydı, ko'pshilikti o'ner u'yreniw, sanalı bolıw, birlik penen is etiw, kishi peyillik ha'm ma'rtlik usag'an gumanistlik qa'siyetlerdi iyelewge shaqıradı.
S.Ma'jitovtın' a'debiy xızmeti tiykarınan xalıqtın' ku'ndelikli o'mirin, arzıw-a'rmanların, baxıtlı turmıs ushın umtılıwshılıg'ın su'wretleytug'ın siyasiy-ja'miyetlik, filosofiyalıq lirikadan ta'rip aytıs, satiralıq qosıqlardan ibarat boldı. Folklor S.Ma'jitovtın' tiykargı oqıw, u'wreniw mektebi boldı. Sonlıqtan onın' da'slepki ko'pshilik qosıqları xalıq poeziyası u'lgisinde jazılg'an.
XX a'sirdin' 20-jıllarına shekem qaraqalpaq miynetkeshleri derlik sawatsız, jan'a mug'allim kadrları jetispeytug'ın bolg'anlıqtan burıng'ı kadrlar arasınan uqıplı progressiv toparın mug'allim etip tayarlaw ma'qsetinde ko'pshilik jaslar 1920 jılı Xiywada ashılg'an mug'allimler tayarlaw kursına oqıwg'a jiberildi. Bul kurstı tamamlag'an S.Ma'jitov Qońırat okruglik bilimlendiriw bo'liminin' baslıg'ı bolıp isledi. S.Ma'jitov 1924 jılı Orta Aziya xalıqlarının' ana-tilinde oqıw kitapların du'ziwge qatnasıw ushın Tashkentke shaqırılıp, og'an qaraqalpaq tilinde oqıw kitapların du'ziw wazıypası tapsırıldı. Ol Tashkentte 1925-26 jılları usı kitaplardı jazıw menen shug'ıllanadı ha'm qaraqalpaq tilinde da'slepki "A'lipbe" (1925) ja'ne "Egedeler sawatı" (1925) sabaqlıqların du'zedi. Bul kitaplap bilim ha'm ta'rbiya beriwde da'slepki oqıw quralı retinde u'lken a'hmiyetke iye boldı. S.Ma'jitov bunnan keyin Qaraqalpaqstannın sol waqıttagı orayı To'rtku'lge jumısqa shaqırıladı, ol "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasında juwaplı sekretar bolıp xızmet etedi. Son' Qıpshaq rayonında suw xojalıg'ı boliminde isleydi. 1935-37 jıllar onın' o'mirinde bir qansha awır jıllar boldı. Ol 1938 jılı 73 jasında qaytıs boldı.
S.Ma'jitovtın' poeziyası o'zinin' jazg'an oqıw kitaplarında, yag'nıy "A'lipbe" "Egedeler sawatı" kitaplarında, 1930 jılı shıqqan "Qaraqalpaq a'debiyatı jıyıntıg'ı" toplamında, "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasında, "Qızıl mug'allim" jurnalında basılıp shıqtı. S.Ma'jitovtın biraz qosıqları "Qopalı" degen a'debiy laqap penen dag'azalandı. Onın' "Erkinlik tan'ı", "Erkinlikti ku'sew", "Shıraylı zaman", "Harıp edik" usag'an qosıqları 20-jıllardag'ı poeziyag'a qosqan u'lesi boldı. Bul shıgarmalardag'ı jan'alıq olardın revolyutsiyalıq motivinde emes, al shayırdın sheberlik penen jan'a zamandı jan'asha jırlay biliwinde, mazmundı ko'rkem detallar arqalı ashıp alıwında boldı.
Sallanıp aldında qızıl tuw turg'an,
Tan' menen jaltırar, altın puw urg'an,
Ha'mme ashıq atqan tan'g'a umtılg'an,
Umtıldı, ba'rshe xalıq, bizge ne boldı.
Ta'biyat qubılısı bolg'an "Tan'" ken' tu'rdegi ja'miyetlik qubılıstın' metaforası sıpatında qosıqtın' ko'rkemliligin ta'miynlewge qatnastırılg'an.
Lirikalıq qaharman ju'regindegi qaraqalpaq miynetkeshlerinin' o'tkendegi turmısına ayanısh, jan'a zaman haqqındag'ı oy-sezimler, hayal-qızlar erkinligi, ilim-bilim iyelew, hadal miynet islew ha'm t.b. ja'miyetlik-siyasiy qubılıslar shayır poeziyası tematikasınan orın aldı. S.Ma'jitovtın' 20-jıllardag'ı do'retiwshiliginde didaktikalıq qosıqlar belgili orındı iyeleydi. Didaktikalıq qosıqlarında shayır qaraqalpaq folklorının', klassik poeziyasının' en' jaqsı da'stu'rlerin dawam ettirdi. Xalıq danalıg'ınan sheber paydalandı. Shayırdın' ulken jan'alıg'ı qaraqalpaq poeziyasında filosofiyalıq qosıqlar jazıwdı baslap berdi. Bul da'wirdegi poeziyadan shayır do'retiwshiliginin' tag'ı bir xarakterli o'zgesheligi xalıqlıq motivinde, muzıkalılıg'ının' ku'shliliginde, ba'ntlerdin' aqırg'ı qatarlarının' belgili bir uyqasqa ja'mlenip sulıw formanı payda etiwinde dewge boladı. Lirikada dramalıq elementlerdin' ken' qollanılıw qubılısı S.Ma'jitov do'retiwshiliginde de azlap gezlesedi. Dramalıq elementler ritorikalıq soraw tu'rinde "Erkinlik tan'ı", "Diyxang'a is battı ma" qosıqlarında sonday-aq tımsallarında, balalarga arnalg'an qosıqlarında gezlesedi.
Balalar ushın bahalı shıg'armalar do'retiwde qaraqalpaq a'debiyatında 1920-30 jıllarda S.Ma'jitov u'lken orın tuttı. S.Ma'jitovtın' balalarg'a arnap "Oqıw basqa, oyın basqa", "Jaslarg'a", Oqıwg'a kel", "Paydasın biliw", "Atalar ay", "O'ner bilim", "Hal soraw", "Balalarg'a", "Taza jıl", "To'rt ma'wsim", "Tuwrılıq ha'm qalpallıq", "Quslar keldi", "Oqıwdandur" ha'm t.b. qosıqların jazdı. Ol balalar qosıqlarında jaslardı oqıwg'a, bilim alıwg'a, xalıqqa hadal xızmet etiwge u'yretedi. O'tken a'sirdin' 20-jılları qaraqalpaq tariyxında balalardın' jan'asha tıyanaqlı bilim alıwı menen baylanıslı bolganlıg'ı ha'mmemizge ma'lim. Bul ja'miyetlik-siyasiy, tariyxıy a'hmiyetke iye bolg'an qubılıs S.Ma'jitov do'retiwshiliginde de o'z ko'rinisin taptı.
Aldın'da tuwg'an turg'anda,
Bilim bazarın qurg'anda,
Dalbay bılg'ap shaqırg'anda
Aq sun'qarday iliwge kel.
Qosıq qatarları ku'nnin' a'hmiyetli ma'selesin so'z etiwi menen g'ana emes, al ideyalıq mazmundı ko'rkemliktin' sha'rtlerinin' biri bolg'an ko'rkemlew qurallarının' ("bilim bazarı", "dalbay bılg'aw", "aq sun'qarday iliwge kel") ja'rdeminde sa'wlelendiriwi menen de itibarg'a ılayıqlı. S. Ma'jitovtın' lirikalıq qosıqlarında ta'biyattı su'wretlew ko'rkem jazıldı. Balalar ushın jazgan qosıqlarında da ta'biyat ko'rinisi, tuwılg'an eldin' ta'biyatına teren' su'yiwshilik ta'sirli ashıp berildi. S.Ma'jitov do'retiwshiligi qaraqalpaq balalar a'debiyatının' payda bolıwı ha'm qa'liplesiwinde a'hmiyetli orın tuttı.
S.Ma'jitov ullı tımsalshı İ.A.Krılovtın' bir qatar shıg'armaların qaraqalpaq tiline awdarıp bastırıp shıg'ardı. Avtordın' "Aqquw, shayan ha'm shortan", "Maymıl menen ayna", "Diyxan menen maymıl" t.b. tımsallarının qaraqalpaq kitap oqıwshılarının' arasında ken'nen ma'lim bolıwında S.Ma'jitovtın' xızmeti u'lken.
S.Ma'jitov xalıq shayırlarının' tariyxıy shıg'armalar do'retiw jolı menen qaraqalpaqlardın' o'tken o'mirinen "Harıp edin'", "Bolıp o'tti" degen tariyxıy jırların jazdı. Bul shıg'armalarının' tiykarg'ı mazmunın jan'a o'mirge jan'asha ko'zqaras, bilim ma'deniyattı iyelewge shaqırıq, hayal-qızlardın' baxıtlı o'miri quradı.
S.Ma'jitovtın' a'debiy xızmetinin' joqarı ideyalıq, ko'rkem sheberlik, tematikalıq, janrlıq jaqtan en bir rawajlang'an da'wiri XX a'sirdin' 20- 30 jılları boldı. Tatarsha pesalardın' du'zilisi menen burınnan tanısqan, tatar tilinde qoyılg'an spektakllerdi ko'rgen ha'm jazıwshılıq uqıbına iye S.Ma'jitov jergilikli tamashago'ylerge o'z turmısınan alıng'an pesalardı ko'rsetiw za'ru'rliginen kelip shıg'ıp qaraqalpaqsha pesalar jazıwg'a qol urdı. Onın' ko'plegen kishi ko'lemdegi pesaları 1920-24 jıllarda Qońırat ha'weskerlerinin' dramtruppalarında qoyılıp turdı. Bul pesalarının' bir qatarlarının' tu'p nusqası saqlanıp qalmadı, ayırımları son'g'ı jılları do'retilgen ko'pshilikke ma'lim pesalarına tiykarg'ı material boldı. S.Ma'jitovtın' 20-jıllardın' ekinshi yarımında jazılg'an "Ernazar alako'z" (1926), "Sabaq", "Jigit boldıq", "Son'g'ı selten'" (1928) pesaları a'debiyatımızdag'ı da'slepki en' iri dramalıq shıg'armalar qatarına kiredi. "Ernazar alako'z" pesasında 1856 jılı Xiywa xanına qarsı qaraqalpaq xalqının' qaharmanı Ernazar alako'z basshılıg'ındag'ı gu'res sa'wlelendirilgen. "Bag'dagu'l" (1934) pesası tamashago'yler ta'repinen ku'ta' qızıg'ıwshılıq penen ku'tip alındı. Bul pesa saxnag'a 40 tan aslamıraq qoyıldı. Pesada jigit qızlardın' o'z muhabbatına erisiw jolındag'ı gu'resiwleri, o'mirdegi ushırasıw mu'mkin bolg'an keskin qarama-qarsılıqlar qaharman obrazları arqalı sheber ashıp berilgen. Pesanın' kompozitsiyasında avtordın' sheberligi kartinalardın', aktlerdin' qoyılıw orınlarında, dekoratsiyalardın' jiyi o'zgerip turıwın talap ete bermeytug'ın da'rejede qurılıwında, ha'r bir kartinanın' bay ha'reket, tartıslı waqıyalar menen ta'miyn etiliwinde seziledi. Ko'rkem dialog, monologlardın' ko'pligi, qosıq testlerinin' xalıq namalarına ılayıq jazılıwı na'tiyjesinde pesa qaraqalpaq tamashago'ylerin o'zine ko'p tartadı. Bul 20-30 jıllardag'ı jan'a janr bolgan qaraqalpaq xalıq do'retpesinin' xalıqlıq iskusstvo da'stu'rinin' ılayıqlı ta'sirinin' ayqın mısalı boladı. Qaraqalpaq muzıkalı draması o'zinin' payda bolıw ha'm qa'liplesiw basqıshında muzıkalıq derekti usılay xalıq do'retpesinen, qaraqalpaq klassik shayırlarınan aldı. Pesada sada haqıyqatlıq, gumanistlik oy, joqarı adamgershilik ta'repdarları Qojan, Bag'dagu'l, Sa'meke, Na'zigu'l, Aymereke, Ma'tirzalar biri-birinen xarakterleri, psixologiyaları jag'ınan ajıralıp turadı. Sonday-aq jeke ma'pi ushın gu'resiwshi, o'mirde jasawdın' ma'nisi baylıq ha'm ha'zlikte dep biliwshi Sha'mshet bolıs, Ma'teke, Oyaz obrazları sheber, ko'rkem shınlıq tiykarında do'retilgen.
S.Ma'jitovtın' "Son'g'ı selten'" pesası Qaraqalpaqstandag'ı puxaralar urısına arnalıp jazılg'an edi. Ol qaraqalpaqlardın' o'tken o'mirine baylanıstırıp "Tazagu'l" ("Qara ju'rekler") degen pesa jazıp edi, biraq bul ta'sirli pesa jeke adamg'a sıyınıwshılıqtın' aqıbetinde saxnadan alıp taslandı.
S.Ma'jitov qaraqalpaq dramaturgiyasının' payda bolıwı ha'm qa'liplesiwine u'lken u'les qostı. A'.O'tepovtın' dramaturg bolıp jetilisiwine ko'p ja'rdem etti. Ol qaraqalpaq xalıq melodiyasın jaqsı bilgen, o'zinin' ha'm A'.O'tepovtın' pesalarına namalar jazg'an.
S.Ma'jitov o'zinin' shayırlıq o'nerin qaraqalpaq xalıq shayırlarının' u'lgisin u'yreniw, olardın' qosıq u'lgisinde shıg'armalar jazıwdan basladı. O'zinin' a'debiy xızmeti menen daslep qaraqalpaq xalıq shayırlarının' biri sıpatında tanılıp, jazba a'debiyattın' iri wa'kili da'rejesine ko'terildi. Degen menen S.Ma'jitovtın' do'retiwshilik o'siw jolında biraz qarama-qarsılıqlar, ta'sirsiz jazılg'an shag'armalar ushırasadı.
|