Kontentke ótiw

Shıńǵız Aytmatov

Wikipedia — erkin enciklopediya
Shıńǵız Aytmatov
súwret
Tuwılǵan sánesi12-dekabr 1928(1928-12-12)
Qaytıs bolǵan sánesi10-iyun 2008(2008-06-10)[1] (79 jasta)
Dóretiwshilik túriproza
Shıǵarmalarınıń tilirus tili  • qırǵız tili

Shıńǵız Aytmatov (1928-2008) — qırǵız hám rus tillerinde dóretiwshilik qılǵan sovet hám qırǵız jazıwshısı, «Qırǵızstan SSR xalıq jazıwshısı» (1974), «Socialistlik miynet qaharmanı» (1978), «Qırǵızstan Respublikası Qaharmanı».

Biografiyası

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Balalıǵı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Shıńǵız Tórequlovich Aytmatov 1928-jılı 12-dekabrde házirgi Qırǵızstan Respublikası, Talas wálayatı, Qara-Buura rayonı, Sheker awılında xızmetshi shańaraǵında tuwılǵan. Sol waqıtta Sheker RSFSR SSSR Qırǵızstan ASSR Talas kantonında edi. Onıń babası Aytmatov qıtaylı bay qırǵızdıń balası bolǵan. Ákesi Tórequl Aytmatov 1927-1932-jıllarda bolshevikler partiyası Jalalabat wálayat komitetiniń birinshi sekretarı, soń Qırǵızstan wálayat komitetiniń sekretarı bolǵan. 1937-jılda Tórequl repressiyaǵa ushıraǵan, 1938-jılda «panturkist» sıpatında ayıpsız óltirilgen. Ol xalıqtıń arasında abıroylı hám kózge kóringen shaxs bolǵan. Onıń anası Naǵima Xamzaevna Aytmatova tatar bolǵan. Shıńǵıstıń babası Xamza Qarakólli bay hám ziyalı sawdager bolgan. Házirge shekem Qarakólde Xamzanıń eki qabatlı úyi saqlanıp qalǵan. Naǵima jergilikli teatrdıń aktrisası edi. Ol oqımıslı, ataqlı hám aqıllı hayal bolǵan. 1942-jılda Shıńǵız Aytmatov Ullı Watandarlıq urısı baslanıwı menen mektepti waqıtsha tárk etiwge májbúr boldı. Sol gezde Aytmatov 14 jasta bolǵan. Awıldaǵılar onı sawatlı bolǵanı ushın awıl sovetine sekretar qılıp saylaydı. Sol waqıtta krill álipbesin sanawlı jigit-qızlar biletuǵın edi(qalǵanlar qırǵızlardıń arab yaki latın jazıwın bilgen). Jas Shıńǵız kóp qıyınshılıqlarǵa dus keledi. Biraq ol sabırlı bolıp shıdap tura aldı. Keyin sol urıs jıllarında rayon salıq jıynawshısı bolıp isleydi hám awıl xalqınan salıq jıynaydı. Biraq urıs jıllarında oǵan salıq jıynaw ańsat bolmaǵan. Aradan bir jıl ótip, 1944-jılı avgust ayında ol óz qálewi menen bul jumıstı taslap, traktor brigadasına esapshı bolıp jumısqa kirdi. 1946-jılda segizinshi klastı tamamlap, Jambul zooveterinariya texnikumına oqıwǵa kiredi. Jetik jas 1948-jılda texnikumdı ayrıqsha bahalarǵa tamamlap, Qırǵızstan awıl xojalıǵı institutına oqıwǵa kirip, 1953-jılda onıda ayrıqsha bahalarǵa tamamladı.

Miynet jolı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

1959-1965-jıllarda rus tilinde shıǵatuǵın «Literary Kyrgyzstan» jurnalında bas redaktor bolıp isleydi. Keyin «Pravda» gazetasınıń reportyorı. 1964-1986-jıllarda Qırǵızstan Kinematograflar uyımınıń birinshi sekretarı. 1966-jıldan 1989-jılǵa shekem SSSR Joqarǵı Keńesiniń deputatı. 1986-jıldan Qırǵızstan Jazıwshılar awqamınıń birinshi sekretarı. 1988-jıldan 1990-jılǵa shekem Moskvada baspadan shıǵatuǵın «Shet el ádebiyatı» jurnalınıń bas redaktorı. 1989-1991 jıllarda SSSR xalıq deputatı.

Ómiriniń aqırı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

1990-jıllardan baslap ol SSSR hám Qırǵızstan Respublikası diplomatiyalıq wákilxanaların basqarǵan. 2008-jıl 16-mayda Tatarstanǵa saparı waqtında búyrek jetispewshiligi sebebinen jazıwshı Nyurnberg (Germaniya) emlewxanasına alıp ketilgen. Sol jerde, 2008-jıl 10-iyunda pnevnomaniyadan qaytıs boldı.

Shańaraǵı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Shıńǵız Aytmatovtıń birinshi qostarı Kerez Shamshibaeva edi. Ol 1930-jıl 10-avgustta Chuy wálayatınıń On bir-Jılǵa awılında tuwılǵan. Onıń ákesi Shamshibay Jaqıpbay ulı Ullı Watandarlıq urısta qaytıs bolǵan. Kerez medicina institutın hám Bishkekdegi rezidenturanı tamamlaǵan, otorinolog bolıp islegen. Shıńgız Aytmatov hám Kerez Shamshibaeva 1950-jıllarda turmıs qurǵan. Bul nekeden eki ul tuwıldı: 1954-jılda Sanjar hám 1959-jılda Asqar. Erli-zayıp 1980-jıllarda ajırasadı. Kerez apa ómiriniń aqırına shekem Shıńǵız Aytmatov haqqında húrmet penen tilge aldı. Ol 1999-jıl 6-martda dúnyadan ótedi, Baytıq awılı jaqınındaǵı qábirstanǵa jerlenedi. Aytmatov dóretiwshiliginde ıshqı teması áhmiyetli orın tutadı. Ol súwretlegen muhabbat hikayaları haqıyqıy tiykarǵa iye ekenligide málim. «Jıraǵa taslap ketilgen ańshınıń zarı» shıǵarmasında jazıwshı óziniń studentlik eleslerinen biri haqqında bılay aytadı: ne jasırın edi?... Studentlik jıllarımda, jaslıǵımda ayaq oyın maydanshasında, bázimlerde kóp qızlardı ushıratqanbız. olardıń ishinde óziniń jan sezimi menen, kelbeti menen meni ózine tartqan bir qız ómir boyı esimnen ketpeydi. Ol qırǵız kórkem-óneriniń mańlayına pitken sholpan juldızı, ataqlı oyınshı Bubusara Beyshenalieva boladı. Jazıwshı menen Bubusara Beyshenalieva múnásibeti haqqında dramaturg Janısh Qulmambetov «Shıńǵız hám Bubusara» atlı pyesanı jazıp, ol 2005-jılı Qırǵızstan mámleketlik jas tamashagóyler teatrında saxnalastırılǵan. 2008-jılda usı spektakl tiykarında film súwretke alınǵan. Aytmatov haqqında jazılǵan «Aytmatov hayalları» atlı kitapshada jurnalist Janibek Janyzak onıń turmıslıq jolı haqqında jazǵan. Jazıwshı bul shıǵarmaǵa bılay juwap qaytaradı: Ruxsatsız birewdiń jandúnyasına úńiliw jaqsı emes, Meyli ózine ılayıq kórse jazabersin. Qaysı jazıwshınıń qálemine tosqınlıq qılıw kerek». — dep jazǵan. Ol Kerez haqqında da bılay deydi: «Kerez meniń birinshi jubayım. Jaslıq hám studentlik gezdiń eń awır hám otlı dáwirlerin birge basıp óttik. Marhum anam Naǵima ekewi bir-birin ana-qızday sıyladı, kóp jıllar dawamında ómirdiń ashshı-dushshısın birge tattıq. Kerezden eki balam bar — Sanjar hám Asqar. Ómirimniń qaytalanbaytuǵın quwanıshlı demlerin tákirarlanbas talantlı, aqıllı hám gózzal hayallar bezedi».

1980-jıllardan baslap Shıńǵız Aytmatov házirgi hayalı Mariya Aytmatova menen jasaǵan. Mariya Pútkil Soyuzlıq mámleketlik kinematografiya institutın (Moskva) tamamlaǵan. Ol aldın Yaponiyada jasap, yapon puqarası menen turmıs qurǵan, keyin ajırasqan. Mariya qırǵız, rus hám ingliz tillerinde erkin sóyleydi. Bul nekeden Aytmatovtıń Shiyrin atlı qızı hám Eldar atlı ulı bar.

«Manas» hám Aytmatov

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

«Маnas» eposı professional jazıwshılar ushın dramaturgiyada, sonıńday-aq proza hám poeziyada da kórkem-ádebiy derek bolıp kelgen hám solay bolıp qaladı. Prozada, birinshi náwbette, Sh. Aytmatovtıń estetikalıq iskerligi ajıralıp turadı. Ataqlı jazıwshı bul ullı epostı izertlep, úyrenip qoymay, onıń syujetin, ideyaların, kórkem quralların óziniń shıǵarmalarında joqarı bilimdanlıq hám sheberlik penen qollaǵan. K. Asanaliev bılay deydi: «Manas» Aytmatovtıń «kórkem aqılında ayrım bólimleri, bazı belgileri menen emes, bálkim, pútkilley bar». Aytmatov epos haqqında sonday deydi: «Manas» eposın tıńlaw waqtında manasshıdan dıqqat penen esitip otırıp, hárbir kórinis óz ornında ekenin kórip, hárbir kórinistiń ózine tán kórkem sisteması, kórkem maqseti bar ekenligin sezinip, xalıqtıń kórkem fantaziyasına qayıl qalmay ilajıń joq»[2].

Estelikler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

2011-jıl 30-avgustda Bishkek orayındaǵı Ala-Too maydanınıń qubla tárepine Shıńǵız Aytmatovtıń háykeli ornatıldı. Onıń ashılıw máresiminde Qırǵızstan Prezidenti Roza Otunbaeva, Bas wázir Almazbek Atambaev, Joqarǵı keńes baslıǵı Axmatbek Keldibekov basshılıǵındaǵı mámleket basshıları, Rossiya prezidenti Adminstraciyasınıń baslıǵı Sergey Sarıshkin, elshiler, jámáatshilik wákilleri qatnastı.

Sıylıqları hám ataqları

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  • 1958-jılı «Miynetdegi belsendiligi ushın» medalı menen sıylıqlanǵan.
  • 1962-jılı «Miynet Qızıl Bayraq» ordeni menen sıylıqlanǵan.
  • 1963-jılı «Tawlar hám dashtlar qıssası» kitabı ushın Lenin atındaǵı sıylıqtıń laureatı boladı.
  • 1967-jılı «Miynet Qızıl Bayraq» ordeni menen sıylıqlanǵan.
  • 1968-jılı Qırǵız SSR xalıq jazıwshısı degen joqarı dáreje berilgen.
  • 1971-jılı «Azizim, Gúlsarı» povesti ushın Mámleketlik sıylıqqa sazawar bolǵan.
  • 1974-jılı N.K.Krupskaya atındaǵı medal menen sıylıqlanǵan.
  • 1975-jılı «Manas atanıń appaq qarları, kók muzları» ocherki ushın «Ogonyok» jurnalınıń sıylıǵı berilgen.
  • 1976-jılı «Erte qaytqan tırnalar» atlı povesti ushın Qırǵız SSR Toktogul atındaǵı Mámleketlik sıylıq penen sıylıqlanǵan.
  • 1977-jılı «Aq keme» povesti hám sol tiykarda jazılgán kórkem film ssenariysi ushın SSSR Mámleketlik sıylıǵı berilgen.
  • 1978-jılı Lenin ordeni hám «Oraq hám Balǵa» altın medalı menen sıylıqlanǵan; «Socialistlik miynet qaharmanı» degen ataqta berilgen.
  • 1979-jılı «Erte qaytqan tırnalar» hám «Teńizdi jaǵalap jortqan tarǵıl kópek» shıǵarmalarındaǵı tereń insanıylıq ruwxın ashqanı ushın Italiyanıń Volterra qalasınıń kórkem-óner jámáatshiligi 1-sıylıǵın bergen.
  • 1980-jılı Italiyada «Erte qaytqan tırnalar» hám «Teńizdi jaǵalap jortqan tarǵıl kópek» shıǵarmaları ushın xalıqaralıq «Etruriya» sıylıǵı tapsırılǵan.
  • 1983-jılı «Ásirge tatırlıq kún» romanı ushın SSSR mámleketlik sıylıǵın alǵan.
  • 1984-jılı «Xalıqlar doslıǵı» ordeni menen sıylıqlanǵan.
  • 1987-jılı Polshadaǵı balalardıń usınısı menen oylap tawılǵan «Tabassum» ordeni berilgen.

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ (unspecified title)
  2. ↑ «Manas» ensiklopediyası. Mámleketlik til hám ensiklopediya orayı. Bishkek : Qırǵız ensiklopediyası Bas redakciyası, -1995.

Sırtqı siltemeler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  • Айтматов, Чыңгыз (1978). В соавторстве с землею и водою... (Очерки, статьи, беседы, интервью). Фрунзе: Кыргызстан.
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Shıńǵız_Aytmatov&oldid=177105» saytınan alınǵan