Shıbın-shirkeyler
| Shıbın-shirkeyler Fossil range: Early Devonian | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Western honey bee (Order Hymenoptera)
| ||||||||
| Scientific classification | ||||||||
|
A- Head B- Thorax C- Abdomen
2. ocelli (lower)
3. ocelli (upper)
4. compound eye
5. brain (cerebral ganglia)
6. prothorax
7. dorsal blood vessel
8. tracheal tubes (trunk with spiracle)
9. mesothorax
10. metathorax
11. forewing
12. hindwing
13. mid-gut (stomach)
14. dorsal blood vessel ("aorta")
15. ovary
16. hind-gut (intestine, rectum & anus)
17. anus
18. oviduct
19. nerve chord (abdominal ganglia)
20. Malpighian tubes
21. tarsal pads
22. claws
23. tarsus
24. tibia
25. femur
26. trochanter
27. fore-gut (crop, gizzard)
28. thoracic ganglion
29. coxa
30. salivary gland
31. subesophageal ganglion
32. mouthparts
Shıbın-shirkeyler - haywanlar arasında sanınıń kópligi hám kóp túrliligi menen ayrılıp turadı.
Jer betinde 1,4 milliyonǵa jaqın shıbın-shirkeyler túri tarqalaǵan bolıp, barlıq haywanatlar yarımınan aslamın quraydı.
Tabiyatta shıbın-shirkeyler awqatlanıw dizbegi arqalı barlıq tiri organizmler menen tıǵız baylanısadı. Kópshilik quslar, jer-bawırlawshılar. Jer suw haywanlar, ayrım sút-emiziwshiler balıqlar shıbın-shirkeyler menen awqatlanadı.
Tirishiligi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Shıbın-shirkeyler ózide ósimlikler basqa haywanlar esabınan tirishilik etedi.
Shıbın-shirkeyler ósimlik hám haywanlar hámde olardıń qaldıqlarınıń quramındaǵı organikalıq zatlardı ózlestiriw arqalı tabiyataǵı zatlardıń aylanısında qatnasadı. Haywanatlar óligi hám tezegi, ósimlik qaldıqları menen awqatlanıwshı shıbın - shirkeyler tábiyattı tazalawshı sanitarlar wazıypasın atqaradı. Topıraqta jasawshı shıbın-shirkeyler hám olardıń lichinkaları topıraqtı organikalıq hám mineral zatlar menen bayıtadı hám onı jumsartıp, suw hám hawa kiriwin jaqsılaydi. Kópshilik gúlli ósimlikler shıbın-shirkeyler arqalı shańlanıp, mol zúráát hám sapalı tuqım beredi. Derlik barlıq sobıqlılar, kópshilik quramalı gúlliler, ǵawasha gúlliler, átir gúlliler, lala gúller, palız eginleri shıbın-shirkeyler arqalı shańlanadı. Jońıshqa hám jabayı jońıshqa sıyaqlı ot-shóp ósimliklerin shańlandıradı. Greshixa, ayǵabaǵar hám ánjirdiń shańlandırıwshısı jabayı hárreler bolıp esaplanadı.
Tut jipek qurtı shıbın-shirkeyler arasında eń ertede mádeniylestirilgen túri bolip tabıladı. Ol hám tábiyatta jabayı halında ushraspaydı. Onıń tiykarǵı watanı Gimalay bolıp, bunnan 5000 jıl burın qıtaylılar qolǵa úyretip , kóbeytip baslaǵan. Házir jipek qurtı Yaponiya, Qıtay, Braziliya da kóbeytiriledi.
Jipekshilik yaǵnıy pilleshilik xalıq-xojalıǵınıń bir tarawı bolıp, tut jipek qurtın bagıw ham onı qayta islewdi óz ishine aladı. Qurtlar pille orap bolǵanan keyin, pille jıynap alınadı. Bul pillelerdiń tiykarǵı bólimi jipek alıw ushın jip iyiriw fabrikalarına jiberiledi. 1 kg pilleden 90 g jeńil hám tábiyiy qattı jipek alınadı.
Zıyankes shıbın-shirkeyler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ayırım shıbın-shirkeyler júdá tez kóbeyip, awıl-xojalıq eginlerine júdá úlken zıyan beredi. Awıl-xojalıq eginleri ziyankesleriniń dúzilisi 700 den artıq shıbın-shirkeyler túri kirgizilgen. Bul házirge shekem belgili bolǵan shıbın-shirkeylerdiń 0,5 % quraydı. Dánli eginlerge Aziya shegirtkesi hám tasbaqa burgesi, ǵawasha túngi gúbelegi, ovosh ham palız eginleri ham miyweli tereklerǵa hám túrli shırınja biytler, miywelerge alma qurtı, kartoshka kolorado qońızı úlken zıyan tiygizedi. Piteniń aqshıl hám juwan lichinkası dánniń ishki bólimin jeydi. Un qońızlarınıń lichinkaları unnıń ishinde jasaydı.
Úylerde júdá mayda sarı reńli úy kúyesi gúbelekleri ushırasadı. Gúbelekler qurtlar hám júnnen islengen qimbat bahalı kiyimlerdi jep zıyan keltiredi.
Zıyankes shıbın-shirkeylerge qarsı biologiyalıq gúres alıp barıladı. Zıyankes shıbın-shirkeylerge qarsı gúreste trixogramma hám altın kóz qońızlardan paydalanıladı. Olar arnawlı laboratoriyalarda kóbeyttiriledi. Awıl-xojalıǵına payda keltiretuǵın shıbın-shirkeylerdi qorǵaw zárúr.