Shılpıq

Shılpıq qalası

Shılpıq - áyyemgi qurılıs qaldıg'i (6— 7-ásirler). Nókis hám Beruniy qalaları (Qaraqalpaqstan ) aralıǵindaǵı Sultan Uvays tawlari jar tasları ústinde jaylasqan.Nókis qalasınan túslikke qaray 43 km qashıqlıqta, Ámiwdáryanıń oń jaǵasındaǵı tóbelikte jaylasqan. Zoroastrizm dástúri boyınsha, ólilerdiń denesi usı jerge ákelinip, súyeklerdiń sırtqı etli qatlamnan tazalanıwı ushın qoyılǵan. Ápsanaǵa qaraǵanda, erte zamanlarda jası qaytqan ǵarrılardan waz keship, olardı tawda qaldırıp ketiw úrdiske aylanǵan eken. Bir kúni Shılpıq degen jas jigit te ákesin tawǵa aparıp taslamaqshı bolıptı. Ol tawǵa shıǵıp baratırıp, dem almaqshı bolıp bir tastıń ústine otırıptı. Sonda ákesi kúlip jiberipti. Shılpıq: «Nege kúleseń? Men seni tóbege aparıp taslayjaqpan-ǵoy?» dep soraptı. Ákesi: «Men de ákemdi alıp kiyatırıp, usı jerde dem alıp edim, sol yadıma túsip ketti» dep juwap beripti. Shılpıq ákesin aparıp taslaw oyınan qaytıp, onı úyinde jasırın túrde saqlaptı. Bunday is-háreketi ushın Shılpıqtı ólim jazasına buyırıwı múmkin edi.

Shılpıq qala

Bir kúni sol eldiń patshası awırıp qalıptı. Hámme jerden táwip shaqırılǵan bolsa da, hesh qaysısı patshanı emley almaptı. Sonda Shılpıqtıń ákesi  bir shóptiń atın aytıp, patsha sol shóptiń suwın ishse jazılıp ketedi, dep másláhat beripti. Balası bunı patshaǵa barıp aytıptı. Shóptiń suwınan táwir bolǵan patsha Shılpıqtan bul ájayıp shóp haqqında qayaqtan bilgenine qızıqsınıptı. Ol: «Bir qasıq qanımnan keshseńiz, sırımdı aytaman» dep juwap beripti. Patsha razı bolǵannan soń Shılpıq: «bunı jasırıp baǵıp otırǵan ákem aytqan edi. Eger de bunı bilip qalǵanıńızda, meni ólim jazası kútip tur edi» depti. Bunnan soń patsha «Endigiden bılay ǵarrılar tawǵa aparıp taslanbastan, óz ájeli menen ólgenge shekem baǵılsın» dep buyrıq bergen eken.

Shılpıq sheńber formasında bolıp, átirapı qalıń paxsa diywal menen oralǵan, bir tárepi kirisiw jolı retinde ashıq qaldırilgan. Shılpıqdıń 6 -8 m lik diywali saklangan, ishki radiusı 12 m. Jergilikli xalıq Shılpıqdıń júzege keliw etiliwin tań qalǵanday devlar menen baylanıstıradı. Xalıq ráwiyatlarına kóre Hoji-Muluk atlı dev bul qorǵandı qurg'an. Basqa bir ańızǵa kóre, Chilpiqni Qarotin-alp degen dev qurǵan. German vamberining alıp kelgen taǵı bir ańızǵa kóre Chilpiq áyyemginde bekkem qorǵan bolǵan. Patshanıń qızı atasınıń mulozimlaridan birine aslam bolıp qaladı.. Ákesi ǵázepine dus keliwden qorqqan Malika suygeni menen bul qorǵannan turar jay tabıwadı.G'ashiqdar ishimlik suw úmitinde tóbelikten dárya tárepke qaray jer astınan qazılǵan tar jol qazıwadı. Vamberi Shılpıqqa kelgeninde bul jer astı jolınıń bar ekenligin ko'rsetip otti. Shılpıq aymaǵınan Islamǵasha bolǵan áyyemgi kómiw dástúrlerine tán estelikler tabılǵan. Adamlar jasaǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵın belgiler joq ekenligi sebepli Shılpıq otqa sıyınıwshılar óliklerin keltirip qóyatuǵın arnawlı mazar wazıypasın o'taganligi shama etiledi. Akademikalıq Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm arxeologik hám etnografik ekspediciyası 1940 -jılda qala aymaǵınan kóplegen ılaydan islengen ıdıs ostadonlar sınıqların tabıwǵan. Qala atı dereklerde túrlishe sırtqı kórinislerde keltirilgen: Shilpuq, Shalpuk, Shalpyq, Shelpek. “Firdavsul-ıǵbal”da Munis “Shīlpūq” formasında alıp kelgen.