Surinam
Surinam (Suriname), Surinam Respublikası (Repudlick Suriname) — Qubla Amerikanıń arqa, shıǵıs bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 163,3 mıń km². Xalqı 436,5 mıń adam (2002). Paytaxtı — Paramaribo qalası. Basqarıw jaǵınan 9 okrug (district) qa bólinedi.
Mámleketlik basqarıw principi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Surinam — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1987-jıl 30-sentyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan Ronald Venetian), ol parlament deputatları tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy assambleya (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ol tayınlaytuǵın Ministrler mekemesi (vice prezident bas ministr esaplanadı) ámelge asıradı.
Tábiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Surinam aymaǵınıń kóp bólimi Gviana tegis tawlıǵında (eń biyik noqatı — Vilgelmina tawı, 1280 m) jaylasqan. Arqa oypatlıq, bólekan batpaqyaikdan ibarat. Tiykarǵı paydalı qazılmaları: boksit, altın káni, neft; sonıń menen birge, temir káni, marganets, xrom, siyrek ushırasatuǵın metallar (berill, niobiy, tantal) káni, gaz kánleri de bar. Íqlımı subekvatorial, ıssı hám joqarı ıǵallıqtaǵı. Ortasha aylıq temperatura 26-28°. Jıllıq jawın 2300- 3000 mm. Koranteyn, Maroni, Surinam dáryaları suwlı, kóp teksheli, tek tómen bóliminde keme qatnaydı. Oypatlıqtıń arqa savanna, qublasındaǵı hám tegis tawlıqtaǵı laterit topıraqlarda mudam jasıl ormanlar ósedi. Mámleket aymaǵınıń 90% i orman menen bánt. Ormanlarda maymıl, puma, sút emiziwshi haywan, yaguar, qus, jer bawırlawshılar (atap aytqanda, anakonda), savannada qumırsqaxor, armadillolar hám basqalar jasaydı. Braunsberg tábiyiy baǵı hám bir neshe qorıqxanalar bar.
Xalqı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xalqı surinamlıqlar — kreollar, hind hám pakistanlıqlar, indonez, negr, indec, qıtay, evropalıq hám basqa xalıqlar jasaydı. Rásmiy tili — niderland tili. Dinge sıyınıwshılar xristian, islam, hinduiylik dinlerine sıyınadı. Qala xalqı 51%. Áhmiyetli qalaları: Paramaribo, NivNikkeri.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Surinamda áyyemnen indeycler jasap kelgen. 1499 -jıl ispan teńizshisi Alonso de Oxeda bul jerge jetip kelgen. 1551-jıl golland sawdagerleri Surinam dáryası quyılısında awıl qurǵan. 1593-jıl Surinamdı ispanlar, 1630-jıl inglisler, 1667-jıl gollandlar basıp alǵan. 1682-jıl Niderlandiya húkimeti Surinamdı Vest Hindstan kompaniyasına tapsırǵan, 1799-jıl onı inglisler basıp aldı. Plantaciya xojalıǵın shólkemlestiriw ushın Afrikadan qul negrler keltirilip baslandı. 1802-jıl Amyen kelisim shártnamasına kóre, Surinam Niderlandiyaǵa ótti. 1863-jıl Surinamda qulshılıq biykar etildi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde bul jerde Amerika áskerleri jaylastırıldı. 1945-jıl 29-dekabrde Niderlandiya Korolligi Surinamǵa ishki isler tarawında avtonomiya huqıqın berdi, sırtqı siyasat hám qorǵaw máseleleri Niderlandiya húkimeti ıqtıyarında qaldı. 1973-jıl noyabrde Nızam shıǵarıwshı keńeske ótkerilgen saylawda milliy partiyalar blogı uttı. 1975-jıl 25-noyabrde Surinam ǵárezsizlikke eristi. Sol jılı dekabrden Surinam BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 25-noyabr — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1975).
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Surinam milliy partiyası, 1946-jıl tiykar salınǵan; Milliy birlik hám birlik ushın partiya, 1947-jıl dúzilgen; Aldıńǵı reformalar partiyası, 1949-jıl dúzilgen; Milliy demokratiyalıq partiya, 1987-jıl tiykar salınǵan; Jańalanǵan aǵartıwshılıq partiya. Aldıńǵı kásiplik awqam federaciyası 1947-jıl; Aldıńǵı jumısshılar shólkemi, 1948-jıl dúzilgen; Surinam kásiplik awqamları keńesi, 1987-jıl tiykar salınǵan; Mámleket xizmetkerleri federaciyası; Surinam kásiplik awqamları federaciyası, 1951-jıl dúzilgen.
Xojalıǵı, sanaatı, transportı hám ekonomikası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ekonomikasınıń tiykarın taw kánshilik quraydı. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 32%, awıl xojalıǵı 10%, xizmet kórsetiw salası 58%. Boksit qazıp shıǵarıw salasında dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Altın da qazıp alınadı. Sanaatı alyuminiy, qumshekerqant, may, margarin islep shıǵarıw, taxta tiliw, aǵashsazlıq, konserva kárxanalarınan ibarat. Jılına ortasha 1,7 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Awıl xojalıǵı mámlekettiń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin qanaatlandırmaydı. Surinam aymaǵınıń 1% ten kem jerinde diyqanshılıq etiledi. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri: salı, qumshekerqamıs, banan, citrus miyweler, kokos ǵozası, palız eginleri. Qaramal, shoshqa, qoy, eshki baǵıladı. Ormanlarda qımbat bahalı aǵash túri tayarlanadı. Balıq hám krevetka awlanadı.
Transportı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Transport jolı uzınlıǵı 301 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 4,5 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları — Paramaribo hám Mungo. Surinam shetke boksit, alyuminiy oksidi hám alyuminiy, salı, citrus miyweler, aǵash taxta satadı; shetten shiyki ónim, shala tayın ónimler, sanaat úskeneleri, transport quralları, janılǵı, azıq-awqat satıp aladı. AQSh, Niderlandiya, Norvegiya menen sawda etedi. Pul birligi — Surinam guldeni.
Bilimlendiriw
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1976 -jıl 6-7 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte 5-6 jıl. Mámleketke qaraslı mekteplerde oqıw biypul, menshikli oqıw orınları da bar. Sabaqlar kreol, niderland, inglis tillerinde alıp barıladı. Pedagog kadrlar 1-pedagogika hám 2-oqıtıwshılar institutında tayarlanadı. Paramariboda Surinam universiteti (1968-jıldan), Tropiklar ilimiy izertlew institutı, Mádeniyat orayı (kitapxanası menen), Surinam muzeyi (kitapxanası menen) isleydi.
Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]"Vare tayd" ("Haqıyqıy waqıt", kúndelik gazeta, 1957-jıldan), "Vest" ("Batıs", kúndelik gazeta, 1909-jıldan), "Omxoog" ("Shıń", katolik háptenama, 1955-jıldan). Surinam xabar agentligi (SNA), milliy informaciya mákemesi, 1977-jıl tiykar salınǵan; "Stixting Radio Omrup Suriname", húkimet kommerciya xızmeti, 1965-jıl dúzilgen. "Surinamse Televisi Stixting", húkimet telekórsetiw kommerciya xızmeti, 1965-jıl dúzilgen.
Ádebiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Surinam hám niderland tilinde rawajlanıp atırǵan ádebiyatın X. Sxauten (XVIII ásir), Y. King (XIX ásir) sıyaqlı shayırlar baslap bergen. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Surinam tili qadaǵan etildi, yarım ásir dawamında tek niderland tilindegi dóretpeler basıp shıǵarıldı. A. Xelmannıń gúrriń hám romanları, A. de Komnıń qosıqları júzege keldi. 40-jıllarda surinam tilin qayta tiklew háreketi baslandı. Aǵartıwshı I. A. Kunders xalıqtıń milliy sanasın oyatıw ushın gúresti. Shayırlardan A. Sangodaryonıń "Gúres", K. Verlogenniń "Jarqıraǵan revolyuciya" toplamları, R. Dobrunıń qosıqları social mashqalalardı kóterip shıqtı. B. Vyanen, L. Van Myulirdiń qıssa, gúrriń hám romanları jaslardıń ómirin, L. G. Ferrir, Rita Raman hám Dobru shıǵarmaları Surinam xalqınıń ǵárezsizlik jolındaǵı gúresin sáwlelendiredi.