Túrk qaǵanatı
 | Bul maqalaǵa basqa heshbir maqaladan silteme berilmegen. (Iyun 2023) |
 | Bul maqala qaraqalpaq tiliniń imla, grammatika yamasa punktuaciya qaǵıydalarına muwapıq jazılmaǵan. |
Túrk qaǵanliǵi (552—747) — Túrkiyler tárepinen Evroaziyada jaratilgan úlken imperiya. Olarǵa Ashina basshiliq qilǵan. VI-asir ortalarinda Altay hám qubla sibirde jasaǵan túrkiy qawimlerdi birlestirgen jańa mámleket júzege keldi. Bul mámleket tariyxqa Túrk qaǵanliǵi ati menen kirgen. Oniń tiykarin saliwshi Bumin edi. 552-jili Bumin (qaǵan) dep jariyalandi. Altay qaǵanliqtiń orayi yetip belgilendi Túrklerdiń batisqa qaray júrgizgen atlanislarina Istemi basshiliq qiladi. Oǵan (Yabǵu qaǵan) degen ataq beriledi. Tez arada Jetisuw hám shiǵis Túrkistanǵa tutasqan yellerde jasawshi túrkiy qawimler baǵindiriladi. 555-jili-aq túrkler Sirdarya hám Aral teńizi boylarina shekem sozilǵan keń úlkelerdi iyelep aladi. Qaǵanliqtiń shegarasi Eftallar mámleketiniń aymaqlarina shekem barip jetedi. 558-Jili túrkler Jayiq (Ural) hám Yedil (Volga) boylarin basip aladi. 575-576-jillarda Arqa Kavkazdiń keń jerlerin iyelep, Qirim yarim atawina kirip baradi. Nátiyjede eftallar mámleketiniń arqadaǵi aymaqlari qáwip astinda qaldi. Bunday qolayli waqittan paydalanǵan sasaniyler Toxarstan hám Shaǵaniyandi eftallardan tartip aladi. Túrk qaǵanliǵiniń eftallar menen soqliǵisiw aniq edi. Bunday qiyin siyasiy awhal qaǵanliqti Iran, soniń ala Vizantiya menen jaqinlastiradi. Iran áskerleriniń Balxqa hújiminiń járdemi menen túrkler 563-jili Eftallar mámleketiniń jerlerine bastirip kiredi. Parak (Shirshiq) alabi hám woniń worayi Shash qalası basip alinadi. Sirdaryadan wótip Zarafshan alabina kirip baradi. Wolar Samarqand, Kesh hám Naqshabti, iyelep, Buxaraǵa jaqinlasadi. Segiz kún dawam etken qatti sawashta eftallardiń áskerleri jeńiledi. Solay etip, qubladan Iran sasaniylerinen, arqadan Túrk qaǵanliǵinan 563-567- jillarda soqqiǵa ushraǵan Eftallar mámleketi birotala joq boladi. Nátiyjede Amiwdaryaniń qubla jaǵalarina shekemgi wálayatlar Iran, woniń oń jaqtaǵi jaǵalari boylap Kaspiy teńizine shekem sozilip jatqan jerler Túrk qaǵanliǵiniń soramina ótedi. Eftallar patshaliǵi qulaǵannan keyin, awhal túp tamirinan ózgeredi.
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Gumilev L.N., Drevniye túrki, 1967; Nasimxon Rahmon, Turk qaǵanliǵi, T., 1993; Koʻchanov Ye. I., Kochevie gosudarstva ot gunnov do manchjurov, M., 1997; Asadov F. M., Arabskiye istochniki o tyurkax v rannem srednevekovye, Baku, 1993;