Túrk qaǵanatı
 | Bul maqalaǵa basqa heshbir maqaladan silteme berilmegen. (Iyun 2023) |
 | Bul maqala qaraqalpaq tiliniń imla, grammatika yamasa punktuaciya qaǵıydalarına muwapıq jazılmaǵan. |
Túrk qaģanliģi (552—747) — Túrkiyler tárepinen Evroaziyada jaratilgan úlken imperiya. Olarģa Ashina basshiliq qilģan. VI-asir ortalarinda Altay hám qubla sibirde jasag'an tu'rkiy qawimlerdi birlestirgen jańa mámleket ju'zege keldi. Bul mámleket tariyxqa Tu'rk qag'anlig'i ati menen kirgen. Oniń tiykarin saliwshi Bumin edi. 552-jili Bumin (qaģan) dep jariyalandi. Altay qaģanliqtiń orayi yetip belgilendi Tu'rklerdin' batisqa qaray júrgizgen atlanislarina Istemi basshiliq qiladi. Og'an (Yabģu qaģan) degen ataq beriledi. Tez arada Jetisuw ha'm shig'is Túrkistang'a tutasqan yellerde jasawshi tu'rkiy qawimler bag'indiriladi. 555-jili-aq tu'rkler Sirdarya hám Aral teńizi boylarina shekem sozilģan keń úlkelerdi iyelep aladi. Qag'anliqtin' shegarasi Eftallar mámleketinin' aymaqlarina shekem barip jetedi. 558-Jili tu'rkler Jayiq (Ural) hám Yedil (Volga) boylarin basip aladi. 575-576-jillarda Arqa Kavkazdiń keń jerlerin iyelep, Qirim yarim atawina kirip baradi. Nátiyjede eftallar mámleketinin' arqadag'i aymaqlari qa'wip astinda qaldi. Bunday qolayli waqittan paydalang'an sasaniyler Toxarstan hám Shag'aniyandi eftallardan tartip aladi. Túrk qaģanliģiniń eftallar menen soqliģisiw aniq edi. Bunday qiyin siyasiy awhal qag'anliqti Iran, sonin' ala Vizantiya menen jaqinlastiradi. Iran áskerleriniń Balxqa hu'jiminiń ja'rdemi menen túrkler 563-jili Eftallar mámleketiniń jerlerine bastirip kiredi. Parak (Shirshiq) alabi hám woniń worayi Shash qalası basip alinadi. Sirdaryadan wo'tip Zarafshan alabina kirip baradi. Wolar Samarqand, Kesh hám Naqshabti, iyelep, Buxaraģa jaqinlasadi. Segiz kún dawam etken qatti sawashta eftallardin' áskerleri jeńiledi. Solay etip, qubladan Iran sasaniylerinen, arqadan Tu'rk qaģanliģinan 563-567- jillarda soqqig'a ushrag'an Eftallar mámleketi birotala joq boladi. Nátiyjede Amiwdaryanin' qubla jag'alarina shekemgi wa'layatlar Iran, woniń oń jaqtaģi jaģalari boylap Kaspiy teńizine shekem sozilip jatqan jerler Tu'rk qaģanliģiniń soramina ótedi. Eftallar patshalig'i qulag'annan keyin, awhal túp tamirinan ózgeredi.
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- Gumilev L.N., Drevniye túrki, 1967; Nasimxon Rahmon, Turk qag'anlig'i, T., 1993; Koʻchanov Ye. I., Kochevie gosudarstva ot gunnov do manchjurov, M., 1997; Asadov F. M., Arabskiye istochniki o tyurkax v rannem srednevekovye, Baku, 1993;