Tis
Tis — adam hám kópshilik jaǵ awzı omırtqalı haywanlar awız boslıǵı (bazı haywanlar qulqını)ndaǵı súyek dúzilisi; awqattı tislep úzip alıw, shaynap hám tutıp turıw ushın xizmet etedi. Adamda bunnan tısqarı, bazı dawıslardı aytıwda da qatnasadı. Embrional rawajlanıw dáwirinde Tis epiletial burmalar - tisplastinkalarınan payda boladı.
Tisler izbe-iz jaylasıp, tis ornı yaki qatarın payda etedi.Úlken jastaǵı adamlarda har bir tisqatarında forması hám túbirleriniń sanı menen bir-birinen parıq qılatuǵın 16Tis: 4 kesiwshi, 2 qazıq tis, 4 kishi jaǵ hám 6 úlken jaǵ tis jaylasqan. Joqarı hám tómengi tis qatarları málim múnásebette birlesedi. Ádette, sút hám turaqlı tisler boladı. Sút tisler turaqlı tisler formasına uqsas, biraq kishi hám tamırı birqansha kelterek; Sút tisleri 12-13 jaslarda turaqlı tislerge almasadı.
Tıs dúzilisi. Tis koronka, moyın hám túbirden ibarat ; koronka hám túbirdi Tis moynı shegaralap turadı. Tıs moynı tarayǵan bolıp, onıń átirapındaǵı silekey qabat jıyek penen qorshap alınǵan. Koronka hám túbir ishinde Tıs boslıǵı hám de túbir kanalları bar. Kanal túbir aqırında tesik arqalı Tıs boslıǵına ashıladı, bul tesik arqalı Tıs boslıǵına qan tamırları hám nerv talshıqları ótedi. Tistiń tiykarǵı bólegin dentin quraydı. Koronka bólegi emal, túbiri súyek toqıma (cement) menen oralǵan. Tıs túbiri hám súyek ketekshesi arasında onı ustap turıwshı baylamlar (shemirshekler) bar; olardı túbir qabıǵı yamasa periodont dep ataladı. Periodonttan Tıs boslıǵına Tisti azıqlandıratuǵın tamırlar hám nervler kiredi. Tıs ishindegi boslıqta Tıs eti yamasa pulpa menen tolǵan túbir kanalı bar. Pulpa gewek biriktiriwshi toqıma, tamırlar, nervler hám hár túrlı kletkalardan dúzilgen; pulpada Tıs tegi qattı toqımalardıń elementlar almasıwına járdem beretuǵın kletkalar — odontoblastlar bar; olardan kanalshalar arqalı dentin ishine kirip baratuǵın shaqalar (tarmaqshalar ) shıǵadı.
Tıs quramında birinshi dentin, keyin emal payda boladı. Aldın olar, tiykarınan, organikalıq elementlardan ibarat ayrıqsha toqımadan dúzilgen bolıp, keyinirek hámledarlıqtıń 5 ayı aqırına kelip, bul aralıq elementlerge mineral elementler, tiykarınan, kalciy duzları sińip baslaydı. Mineral duzlar kristall jaǵdayında ótip, emal hám dentinge qattılıq beredi. Sút hám de turaqlı Tislerdiń dentin hám emaldan dúzilgen koronkası Tis shıǵıwınan aldınıraq qáliplesip bolǵan boladı. Emal júdá qattı bolıp, quramında 96% ge shekem, dentinda bolsa 72% ke shekem anorganikaliq (mineral ) elementler bar.