Tólepbergen Mátmuratov

Wikipedia, erkin enciklopediya
(To'lepbergen Ma'tmuratov degennen baǵdarlanǵan)
Tuwılǵan sáne 1-sentyabr 1939(1939-09-01)
Qaytıs bolǵan sáne 1984

To'lepbergen Ma'tmuratov XX a'sirdegi qaraqalpaq poeziyasına 60-jıllardın' ekinshi yarımınan baslap keldi. Onın' qosıqlarındag'ı ku'shli lirizm, teren' filosofiya birden ha'mmenin' dıqqatın o'zine tartadı.

Bul du'nyada kereksiz zat joq,
Ko'p kerekli zatlarg'a at joq,
Kereksiz zat bolmag'anlıqtan,
Mına Adam kosmosqa shıqqan,
Ko'kirek degen a'lemnen de ken',
Kereksiz zat og'an kemde-kem.

Shayır 1939-jılı 1-sentyabrde Qaraózek rayonında tuwılg'an. Awıllıq mektepti pitkergennen son' Tashkent Ma'mleketlik universitetinin' jurnalistika fakultetinde oqıydı. 1963-jılı tamamlaydı. Keyin "Jas Leninshi" (Ha'zirgi "Qaraqalpaqstan jasları"), "Sovet Qaraqalpaqstan"(ha'zirgi "Erkin Qaraqalpaqstan") gazetalarında isleydi. Qaraqalpaqstan televidenie ha'm radio esittiriw ma'mleketlik komitetinde "A'debiy esittiriwler" bo'liminin' baslıg'ı, "Ámiwdárya" jurnalında poeziya bo'liminin' baslıg'ı, juwaplı xatker, bas redaktordın' orınbasarı lawazımlarında isleydi. 1984-jılı tosattan qaytıs boladı.

Ol azg'ana o'mirinin' ishinde "Aq terek pe ko'k terek?"(1964), "Lirika" (1966), "Go'zzallıq oyandı"(1970), "Aysa'nem" (1973), "Ashılısıw" (1977), "Arzıw sha'meni" (1983), "Jaqsılıq sarayı" (1988), "Juldızlar janar" (1989) sıyaqlı qosıqlar toplamın baspadan shıg'ardı.

T.Ma'tmuratov Qaraqalpaqstan jaslar awqamı sıylıg'ı, Berdaq atındag'ı Ma'mleketlik sıylıg'ı, "Ózbekstan respublikasına miyneti singen ma'deniyat xızmetkeri" hu'rmetli ataqları berildi.

Ol a'debiyatımızg'a 60-jılları "O, qanday a'jayıp" degen qosıg'ı menen keldi. Bunnan keyin T.Ma'tmuratovtın' qosıqları birden a'debiy ja'ma'a'tshiliktin' dıqqatın o'zine tarttı. Onın' qosıqlarındag'ı filosofiyalıq teren'lik, so'z saplawdag'ı sheberlik poeziyag'a u'lken talant iyesinin' kelip atırg'anlıg'ın xabarladı. Ol joqarı optimistlik ruwx penen qosıqlar, poemalar do'rete basladı.

T.Ma'tmuratov 60-70-jıllar qaraqalpaq lirikasınq jan'a formaları menen bayıttı, milliy da'stu'rlerdi ja'ha'n poeziyasının' da'stu'rleri menen birlestire alg'an shayır. Shayırdın' "Perizat", "Aysa'nem", "Urıs da'rtleri", "Jaqsı adamnın' ju'regi", "Menin' juldızım", "Sadıqlıq", "G'arrının' a'n'gimesi" poemaları bar.

"Jaqsı adamnın ju'regi", "Juldızım menin'" poemaları qaraqalpaq a'debiyatında jan'a bag'dar - shıg'armada realistlik waqıya menen mifologiyalıq, fantastikalıq waqıyalardın' sintezinen do'retilgen. Sol arqalı du'nyalıq u'lken problemalardı ko'teredi.

"Jaqsı adamnın ju'regi" poeması – dramalıq shıg'arma. Syujetke tiykar etip alıng'an waqıya bes saxnag'a (kartinag'a) bo'lingen. Qaharmanlardın' dialogına qurılgan. Saxna ko'rinisi avtor ta'repinen bayanlanadı. Avtor so'zi dramalıq Remark formasında berilgen. Bular dramalıq shıg'armag'a ta'n belgiler. Poemada avtomobil avariyasınan o'lgen, biraq ju'regi islep turg'an jaqsı adamnın ju'regin donor sıpatında paydalanıp jaman, pa's qılıqlı, qılmıslı adamg'a ornatıwg'a jaqsı adamnın' burıng'ı oqıwshısı, medsestra qarsı boladı. Poemadag'ı bul waqıya real turmıstan alıng'an. Biraq o'lgen adamnın' saw ju'regin ekinshi adamg'a salıw, onın' o'mirin tiklew aqıbeti jınayatqa alıp keliwi mu'mkin. Poemada u'lken gumanistlik ma'sele ko'terilgen.

"Juldızım menin'" poeması realistilik-mifologiyalık syujetke qurılg'an. Poemag'a real qaharmanlar menen birge mifologiyalıq qaharmanlar qatnasadı. Biraq bul mifologiyalıq qaharmanlar avtor fantaziyasınan do'retilgen. Olar du'nya a'debiyatındag'ı mifologiyalıq obrazlar emes. İlimpazlar atom ha'm yadro quralların oylap tabadı. Olar o'zlerinin' hadal miynetlerinin' jemisi pu'tkil adamzattı nıpqırt etiwge qaratılg'anlıg'ın tu'singennen keyin olardın' ko'zlerine mifologiyalıq figuralar elesleydi (A'beshiy Rux). Shayır Adamzat du'nyasındag'ı tragediyanı beredi.

"Juldızım menin'" poeması shayır qaytıs bolg'an son' 1988-jılı "Ámiwdárya" jurnalının' 5-sanında ja'riyalandı. Poemanın' qaharmanları birinshi Adam, ekinshi Adam, Eynshteyn, Stsillara, Saks, birinshi alaman, ekinshi alaman, u'shinshi alaman, xalayıq sıyaqlı realistlik qaharmanlar ham aza, so'yleytug'ın jer, Feniks sıyaqlı miflik qaharmanlardan ibarat.

Biraq bunda saxnanı tu'sindiretug'ın bayanlawlar, waqıyalardı ko'rinislerge bo'liwler, avtor so'zinin' (Remark) qawsırmada beriliwi qusag'an da'slepki poemanın dramalıq tiline ta'n bolg'an belgiler joq. Shıg'armanın tilindegi dramalıq qa'siyetler qaharmanlardın' dialoglarında ko'rinedi.