Totınama

Arab jazba esteliklerinin' belgili shıg'armalarının' biri Totınama. Ko'pshilik alımlar bul kitap en' da'slep: "Hind a'debiyatında payda bolg'an" - dep jorıydı. Bul kitap hind a'debiy esteliklerine og'ada jaqın bolıwına qaramastan, onın' Hind tilindegi jazba nusqaları tabılmag'an. Sonın' ushında bul kitap en' da'slep arab tilinen parsı ha'm tu'rkiy tillerine awdarılg'an. Son'g'ı da'wirde hind tilinde tarqalg'an ayırım nusqaları da bar. Biraq negizinen arab nusqası tiykarında Orta Aziyag'a tarqalg'an.

Ha'tte bul kitap "Tu'rkiy Totınama" - dep atalg'an at penen 1904-jılı Tashkentte arab shriftinde, eski o'zbek tilinde basılg'an.' Bul Totınamanın' arab nusqalarının' parqı sonda, baslı qaharmanlardın' atları ayırım o'zgerislerge ushırag'an. Hind tilindegi nusqalarda baslı qaharmanlar hind, arab tilindegisinde arab, tu'rkiy tilindegisinde tu'rk bolıp keledi. Bul jag'daydı "Totınama"nı izertlewshi alım D.İomudovskiy de biykarlamaydı.

Usı tiykarda "Totınama"nın' ayırım nusqaları qaraqalpaqlar arasına da tarqalg'an. Onın' ayırımları u'zik-julıq halında, ma'selen besinshi, altınshı, jigirma birinshi, jigirma jetinshi, otız to'rtinshi aqshamda aytılg'an hikayatlar ertek tu'rinde qaraqalpaq xalıq erteklerine kirgen. "Totınama" shınında da Ku'nshıg'ıs an'ızlarınan ibarat. Bunın' baslı qaharmanı adam emes, al totı qus. Sog'an qarag'anda bul kitaptı hindlerdin', Qaliyla ha'm Dimna kitabının' dawamı dep atasa da boladı. "Qaliyla ha'm Dimna"nın' baslı qaharmanı haywanatlar bolg'anı sıyaqlı bunın' en' baslı qaharmanı Totı qustan ibarat.

Adamzat bina' bolg'annan baslap haqıyqat ha'm a'dalat ushın' gu'resken. Biraq bazıda adamnın' kewli jaman. Ol geyde jamanlıqqa da, a'dalatsızlıqqa da iytermeleydi. Adamlar bir-birewge sadıq bolıw ushın gu'resken. O'zleri qa'lep alg'an go'zzallardın' ku'yewlerine sadıq bolıp qalıwın qa'legen. Biraq bir jerde otıra bergen adamg'a baxıt joq. Sonın' ushında ma'rt adamlar ko'birek sayaxatlarda boladı. Bir el ekinshi el menen sawda qatnasların jasaydı. Yaki sawashlar uzaqqa sozıladı. Sonlıqtan'da burıng'ı zamanda sulıw qatınlardı saqlaw a'tashtandag'ı qozdı saqlaw menen bara-bar bolg'an. Bul arada bazı qatınlar oparızlıqqa beriliwi de mu'mkin. "Totınama" usınday ma'selelerdi aqıl menen sheshiwge bag'darlang'an bir shejire. Mısal ushın bul shıg'armanın' syujetin alıp qarayıq. Shıg'arma syujetlik ha'm kompozitsiyalıq jag'ınan "Mın' bir tu'n"nen hesh qanday parıq qılmaydı. Bunda kelinshek patshag'a ertek aytıp berip otırmastan, ba'lki totı qus kelinshekke qızıqlı hikayalar aytıp beredi.

Erte da'wirde er adamlar ko'birek saparg'a shıg'atug'ın bolg'anı ushın u'ylerinde ko'birek totı qus saqlag'an. Sebebi ha'r qanday u'y xızmetkeri pulg'a satılıp, yaki bolmasa xojayın menen hayalı arasında ja'njeldin' bolmag'anın qa'legeni ushın da hayaldın' qılmısların ko'rmegen bolıp, jalg'an so'yleytug'ın bolg'an. Al totı quslar ko'rgen bilgenlerin tuwrı aytqan. Sonın' ushında Shıg'ıs an'ızlarında totı qus ha'mme waqıt haqıyqatlıqtı ashıp beriwshi. "Totınama"nın' baslı qaharmanları da tap sonday.

Al totı qus bolsa o'nin' uzaq hikayasın baslaydı. Hikaya tamam bolg'an waqtında tan' atıp ketedi de, Hajat ol ku'ni jigit penen ushırasa almay qaladı. Ekinshi ku'ni de tap usınday waqıya ju'z beredi. Hayal totı qustan ruqsat sorag'an wag'ında qızıq bir hikaya tayın boladı da, onın' sheshimi tan' atqansha dawam etedi.

Totı qus solayınsha otız bes aqsham dawamında hayalg'a hikaya aytıp beredi. Ja'ne bunın' bir xarakterli jeri barlıq hikayatlar hayallardın, g'arlıg'ına qarsı qaratılg'an boladı. Sonın ushında Hajat totı qustan otız bes hikayattı esitkennen keyin ta'wbege kelip, qaytadan ta'rbiyalanadı. Totı qus en' aqırında ruqsat bergen jag'dayda da o'z pikirinen qaytadı.

Bunnan tısqarı bul shıg'armada ha'r qanday haqıyqat ushın bolg'an gu'restin' parasat penen alıp barıw za'ru'rligi aytılg'an. Sebebi birinshi totı qus haqıyqattı ayttı. Biraq jazıqsız o'lip ketti. Al ekinshi totı qus parasat penen is alıp bardı. Dushpanın o'z ideyasında ta'rbiyalap barıp ko'ndirdi.