Totınama
Arab jazba estelikleriniń belgili shıǵarmalarınıń biri Totınama. Kópshilik alımlar bul kitap eń dáslep: "Hind ádebiyatında payda bolǵan" - dep jorıydı. Bul kitap hind ádebiy esteliklerine oǵada jaqın bolıwına qaramastan, onıń Hind tilindegi jazba nusqaları tabılmaǵan. Sonıń ushında bul kitap eń dáslep arab tilinen parsı hám túrkiy tillerine awdarılǵan. Sońǵı dáwirde hind tilinde tarqalǵan ayırım nusqaları da bar. Biraq negizinen arab nusqası tiykarında Orta Aziyaǵa tarqalǵan.
Hátte bul kitap "Túrkiy Totınama" - dep atalǵan at penen 1904-jılı Tashkentte arab shriftinde, eski ózbek tilinde basılǵan. Bul Totınamanıń arab nusqalarınıń parqı sonda, baslı qaharmanlardıń atları ayırım ózgerislerge ushıraǵan. Hind tilindegi nusqalarda baslı qaharmanlar hind, arab tilindegisinde arab, túrkiy tilindegisinde túrk bolıp keledi. Bul jaǵdaydı "Totınama"nı izertlewshi alım D.Iomudovskiy de biykarlamaydı.
Usı tiykarda "Totınama"nıń ayırım nusqaları qaraqalpaqlar arasına da tarqalǵan. Onıń ayırımları úzik-julıq halında, máselen besinshi, altınshı, jigirma birinshi, jigirma jetinshi, otız tórtinshi aqshamda aytılǵan hikayatlar ertek túrinde qaraqalpaq xalıq erteklerine kirgen. "Totınama" shınında da Kúnshıǵıs ańızlarınan ibarat. Bunıń baslı qaharmanı adam emes, al totı qus. Soǵan qaraǵanda bul kitaptı hindlerdiń, Qaliyla hám Dimna kitabınıń dawamı dep atasa da boladı. "Qaliyla hám Dimna"nıń baslı qaharmanı haywanatlar bolǵanı sıyaqlı bunıń eń baslı qaharmanı Totı qustan ibarat.
Adamzat bina bolǵannan baslap haqıyqat hám ádalat ushın gúresken. Biraq bazıda adamnıń kewli jaman. Ol geyde jamanlıqqa da, ádalatsızlıqqa da iytermeleydi. Adamlar bir-birewge sadıq bolıw ushın gúresken. Ózleri qálep alǵan gózzallardıń kúyewlerine sadıq bolıp qalıwın qálegen. Biraq bir jerde otıra bergen adamǵa baxıt joq. Sonıń ushında márt adamlar kóbirek sayaxatlarda boladı. Bir el ekinshi el menen sawda qatnasların jasaydı. Yaki sawashlar uzaqqa sozıladı. Sonlıqtanda burınǵı zamanda sulıw qatınlardı saqlaw átashtandaǵı qozdı saqlaw menen bara-bar bolǵan. Bul arada bazı qatınlar oparızlıqqa beriliwi de múmkin. "Totınama" usınday máselelerdi aqıl menen sheshiwge baǵdarlanǵan bir shejire. Mısal ushın bul shıǵarmanıń syujetin alıp qarayıq. Shıǵarma syujetlik hám kompozitsiyalıq jaǵınan "Mıń bir tún"nen hesh qanday parıq qılmaydı. Bunda kelinshek patshaǵa ertek aytıp berip otırmastan, bálki totı qus kelinshekke qızıqlı hikayalar aytıp beredi.
Erte dáwirde er adamlar kóbirek saparǵa shıǵatuǵın bolǵanı ushın úylerinde kóbirek totı qus saqlaǵan. Sebebi hár qanday úy xızmetkeri pulǵa satılıp, yaki bolmasa xojayın menen hayalı arasında jánjeldiń bolmaǵanın qálegeni ushın da hayaldıń qılmısların kórmegen bolıp, jalǵan sóyleytuǵın bolǵan. Al totı quslar kórgen bilgenlerin tuwrı aytqan. Sonıń ushında Shıǵıs ańızlarında totı qus hámme waqıt haqıyqatlıqtı ashıp beriwshi. "Totınama"nıń baslı qaharmanları da tap sonday.
Al totı qus bolsa onıń uzaq hikayasın baslaydı. Hikaya tamam bolǵan waqtında tań atıp ketedi de, Hajat ol kúni jigit penen ushırasa almay qaladı. Ekinshi kúni de tap usınday waqıya júz beredi. Hayal totı qustan ruqsat soraǵan waqtında qızıq bir hikaya tayın boladı da, onıń sheshimi tań atqansha dawam etedi.
Totı qus solayınsha otız bes aqsham dawamında hayalǵa hikaya aytıp beredi. Jáne bunıń bir xarakterli jeri barlıq hikayatlar hayallardın, ǵarlıǵına qarsı qaratılǵan boladı. Sonın ushında Hajat totı qustan otız bes hikayattı esitkennen keyin táwbege kelip, qaytadan tárbiyalanadı. Totı qus eń aqırında ruqsat bergen jaǵdayda da óz pikirinen qaytadı.
Bunnan tısqarı bul shıǵarmada hár qanday haqıyqat ushın bolǵan gúrestiń parasat penen alıp barıw zárúrligi aytılǵan. Sebebi birinshi totı qus haqıyqattı ayttı. Biraq jazıqsız ólip ketti. Al ekinshi totı qus parasat penen is alıp bardı. Dushpanın óz ideyasında tárbiyalap barıp kóndirdi.