Vanuatu ushın derekti kóriw

{{Vanuatu infoqutısı}}
'''Vanuatu''', '''Vanuatu Respublikası''' (Ripablik blong Vanuatu) — [[Tınısh okeanı]]nıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan Jańa Gebrid atawları (80 atawdan ibarat) ndaǵı mámleket. Bul atawlardıń eń irileri: Espiritu-Santo, Ambrim, Malekula, Maevo, Efate. Maydanı 12 190 km². Xalqı 189,6 mıń adam (1990-jıllar aqırı). Paytaxtı — Port-Vila qalası. Basqarıw jaǵınan 6 provinciyaǵa bólingen.

==Mámleketlik basqarıw principi==
Vanuatu Respublikası [[Ullı Britaniya]] basshılıǵındaǵı óz ara doslıqqa kiredi. Ámeldegi konstituciya 1980-jıl 30-iyulda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol parlament tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament ámelge asıradı. Parlament aǵzaları xalıq tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

==Tábiyatı==
Atawlar jer maydanı vulkan jınıslarınan dúzilgen tawlıq (eń biyik noqatı 1810 m). 60 qa jaqın vulkannan 10 ı hárekette. Atawlardaǵı tawlar arasında tegis jerlerde dıyqanshılıq etiledi. Kóplegen ıssı bulaqlar bar. Altınkúkirt, marganec kánleri bar. Íqlımı — ızǵar, tropikalıq. Ortasha aylıq tempaturası 20-27°. Jılına 1000 mm ge shekem jawın jawadı. Kóp samallı arqa qıyalarda tropikalıq ormanlar, batısta Irak orman.

==Xalqı==
Xalqı tiykarınan melanezlar (95% ke jaqinı). Inglisler, mikronezlar, polinezlar, francuzlar hám basqa milletler jasaydı. Qalalarda 18,4% xalıq jasaydı. Rásmiy tili — inglis hám francuz tilleri; mámleketlik tili — bislama tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi — xristianlar (xalıqtıń 90% i). Iri qalaları — Port-Vila, Luganvil.

==Tariyxı==
Vanuatuda bir neshe mıń jıllardan berli adamlar jasaydı. Shama menen 4 mıń jıl aldın Jańa Gebrid arxipelaginiń arqa hám oraylıq atawlarına kóship kelgen adamlar usı jerde turıp qaldı. Atawlar portugaliyalılar tárepinen 1606-jılda ashılǵan. 1774-jılda atawlar inglis sayaxatshısı J. Kuk tárepinen izertlengen hám Evropadaǵı Gebrid atawlarına uqsaslıǵı ushın Jańa Gebrid dep atalǵan. 1906-jıldan [[Ullı Britaniya]] menen [[Franciya]]nıń ortaq koloniyası bolǵan. Jergilikli xalıqtıń kóp jıllıq azatlıq gúresi nátiyjesinde Vanuatu 1980-jıl 30-iyulda ǵárezsiz dep daǵazalandı. Vanuatu — 1981-jıldan [[BMSh]] aǵzası. Milliy bayramı — 30-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1980).

==Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları==
Vanuatu leyboristler partiyası, 1986-jıl dúzilgen; Vanuaku partiyası, 1971-jıl dúzilgen; Milliy demokratiyalıq partiya, 1986-jılda tiykar salınǵan; Melaneziya aǵartıwshılıq partiyası, 1988-jılda dúzilgen; Xalıq demokratiyalıq partiyası, 1994-jılda tiykar salınǵan; Milliy birlesken partiya, 1991-jılda dúzilgen; Jańa xalıq partiyası, 1986-jılda dúzilgen; Orta partiyalar awqamı, 1980-jılda dúzilgen. Vanuatu kásiplik awqamları keńesi, 5 tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

==Xojalıǵı==
Ekonomikasınıń tiykarı — awıl xojalıǵı Miynetke qábiletli xalıqtıń 70% i awıl xojalıǵı menen bánt. Kokos palması, yams, kakao, qumshekerqamıs, kofe, paxta egiledi. Qaramal, qoy, eshki, qus baǵıladı, balıq awlanadı. 1995-jıl jalpı ishki ónimde sanaat úlesi 13% ti quradı. Onda miynetke qábiletli xalıqtıń 3,5% i bánt boldı. Qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Marganec qazıp alınadı (Efate atawda). Sonday-aq, neft, altın, mıs rezervleri bar. Awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleyshi, toqımashılıq ónimleri, qurılıs materialların islep shıǵarıwshı kárxanalar bar. 80-jıllardıń aqırınan qurılıs háwij aldı. Turizm rawajlanǵan; jılına ortasha 45 mıńǵa jaqın sayaxatshı kelip ketedi. Vanuatuda temirjol joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 1,1 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı hám xalıq aralıq aeroportı Port-Vila qalası. Sonday-aq, Luganvil, Palikoulo hám Santu teńiz portları da bar. Vanuatu shetke kopra, marganec rudası, balıq, gósh, kofe, kakao, aǵash shıǵaradı. Shetten azıq-awqat ónimleri, ishimlikler, temeki, ximiyalıq ónimler, dáske hám transport úskenelerin aladı. Sırtqı sawdadaǵı qarıydarları — [[Yaponiya]], [[Avstraliya]], [[Jańa Zelandiya]], [[Franciya]], [[Jańa Kaledoniya]], Fiji, [[Niderlandiya]]. Pul birligi — vatu.

==Mádeniyatı==
Vanuatuda "Vanuatu uikli" (inglis, francuz hám bislama tillerinde, 1980-jıldan), "Treyding post" ("Sawda pochtası", inglis tilinde) háptelik gazetaları shıǵadı. 1987-jıldan Paknyus regionlıq xabar agentligi bar. Vanuatuda "Vanuatu teleradioesittiriw korporaciyası" iskerlik kórsetedi. Vanuatu radiosı 1966-jıldan (inglis, francuz hám bislama tillerinde) isleydi. Vanuatu mekteplerinde tálim inglis hám francuz tillerinde alıp barıladı. Oqıw biypul. Baslanǵısh mektepke balalar 6 jastan qabıl etiledi. 6 jastan 11 jasqa deyingi balalardıń 85% ke jaqını mámleket baslanǵısh mekteplerine baradı. Bul mekteplerdiń sanı 270 ten artıq. Orta mekteplerge balalar 12 jastan qabıl etiledi; onda oqıw múddeti 7 jıl Orta mekteplerde 4269 oqıwshı oqıydı. Mámleket mekteplerinen tısqarı, menshikli hám missionerlik mektepleri de bar. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıların pedagogika kolledjleri tayarlaydı. 1989-jıl mayda Port-Vila qalasında Qubla Tınısh okeanı universitetiniń filialı ashılǵan. Port-Vila qalasında sonday-aq, Mádeniy oray hám de onıń muzeyi hám kitapxanası bar.

{{Okeaniya}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Okeaniya]]
{{geo-stub}}