Veksel

Veksel bul ko'rsetilgen mu'ddet kelgennen keyin belgili aqsha mug'darın veksel iyesine (veksel saqlawshıg'a) to'lew haqqında veksel beriwshinin' minnetlemesin tastıyıqlaytug'ın bahalı qag'az.

Vekseller qaznalıq ha'm kommertsiyalıq, a'piwayı ha'm o'tkiziletug'ın bolıp bo'linedi.

A'piwayı veksel veksel saqlawshıg'a belgili mu'ddette ha'm belgili orında yamasa onın' buyrıg'ı boyınsha belgili aqsha mug'darın to'lew haqqında veksel beriwshinin' (qarızlanıwshının') a'piwayı ha'm hesh qanday sha'rtlesilmegen minnetlemesinen ibarat jazba hu'jjet bolıp esaplanadı.Usınday vekselde en' basınan baslap eki adam: veksel beriwshi (onın' o'zi o'zine berilgen veksel boyınsha tikkeley ha'm so'zsiz to'lewge minnetlenedi) ha'm birinshi satıp alıwshı, veksel saqlawshı (ol veksel boyınsha to'lem alıw huqıqına iye) qatnasadı. A'piwayı vekseldin' basqa aqsha qarız minnetlemelerinen parqı sonnan ibarat:

• veksel o'tkeriletug'ın jazıw boyınsha qoldan qolg'a beriletug'ın bolıwı mu'mkin;
• vekselge qatnasıwshı shaxslar ushın ol boyınsha juwapkershilik birdey ja'mlesken bolıp tabıladı, aylanıssız jazıw jazg'an shaxslardan basqası;
• imzag'a gu'walıq beriw ushın notarial mekemege keliw talap etilmeydi;
• vekseldi belgilengen mu'ddette to'lemegende notariallıq narazılıq jasaw za'ru'r;
• vekseldin' mazmunı o'tkiziletug'ın ha'm a'piwayı veksel haqqındag'ı Qarar menen anıq belgilengen, al basqa sha'rtler jazılmag'an bolıp esaplanadı;
• veksel abstrakt aqsha hu'jjet bolıp tabıladı ha'm usının' sebebinen tabanpul yamasa girew pul menen ta'miyinlenbeydi.

O'tkiziletug'ın veksel (trassant) – bul belgili mu'ddette ha'm belgili orında yamasa alıwshının' buyrıg'ı boyınsha ogan belgili aqsha mug'darın to'lew haqqında veksel beriwshinin' to'lewshige so'zsiz buyrıg'ınn ibarat jazba hu'jjet.

O'tkiziletug'ın veksel qarız alg'an haqqında tilxat bolg'an a'piwayı vekselden tiykarg'ı parqı sonnan ibarat, ol bir shaxstın' biyliginen ekinshi shaxstın' biyligine baylıqlardı jiberiw, o'tkeriw ushın arnalg'an.

O'tkiziletug'ın veksel beriw (trassirovkalaw) – ol boyınsha aktsept ha'm to'lem kepili minnetlemesin o'z moynın'a alıw degendi an'latadı.

Kommertsiyalıq veksel degende anıq sawda kelisimi tu'siniledi. Kommertsiyalıq veksel finans sitemasında tovarlardı ha'm xızmetlerdi tutınıwshıg'a (satıp alıwshıg'a) jetkerip beriwshi (satıwshı) ta'repinen beriletug'ın kreditti bir ma'rtelik ra'smiylestiriw quralı sıpatında ken' paydalanıladı. Ha'r qanday qarız instrumentinde sıyaqlı, bunda da zıyat ha'm kemis finans pozitsiyalarına iye subektler boladı.

Vekselde eki en' a'hmiyetli wazıypa – kredit xa'm esap – kitap wazıypaları birlestirilgen. Bir ta'repten, bul tovar kelisimi ta'replerinin' birinin' ekinshi ta'repke kredit beriw usılı, al ekinshi ta'repten, veksel aqsha surrogat bolıp tabıladı, ol almasıw sıpatına bola aqshanın' ornın basatug'ın to'lem quralı bolıp xızmet etedi. Bunnan tısqarı, Oraylıq bankte kommertsiyalıq banklerdin' ja'rdeminde vekseller esabı aqsha aylanısı kanallarına naq aqshanın' tu'siw usıllarının' biri bolıp tabıladı. Veksel – dawsız ha'm so'zsiz qarız minnetlemesi bolıp tabıladı. Bul sonı an'latadı, ta'repler to'lewdi bir waqıyanın' bolıwına baylanıslı etip qoya almaydı. Veksel boyınsha to'lem onı shıgarıp qoyıw sebeplerine qaramastan a'melge asırılıwı tiyis. Qararda qarızdar qarızdan bas tartqan jag'dayda onı tez ha'm jıldam o'ndiriwi ta'rtibin belgileydi. Vekseldin' dawsızlıg'ı to'lemnen bas tartıwg'a yamasa qarızdı prolongirovat etiwge bolmaytug'ınlıg'ında ko'rsetedi. Veksel – bul ıqtıyarlı to'lem minnetlemesi, yag'nıy ol boyınsha qarızdarlıq vekseldin' payda bolıw sebeplerine aynalg'an ayqın tovar jetkerip beriwlerden kelip shıqqan tikkeley qarız minnetlemelerinen tolıq payda boladı. Veksel o'z qarızın ekinshi shaxsqa to'lew esabına birinshi iyesi ta'repinen o'tkeriwden tovar kelisimi menen baylanıs tolıq jog'aladı. Veksel boyınsha qarızdar og'an huqıqtı jan'adan satıp alg'an basqa shaxsqa qarız summasın to'lewge minnetli, eger ha'tte ol birinshi baslang'ısh kelisimde bas tartqan bolsa da (tolıq jetkerip bermew, sapa normativlerine sa'ykesizlik, basqa sort ha'm t. b.). Al bul jag'dayda vekseldin' birinshi iyesine o'tew haqqında qayta talap etiw huqıqı qarızdarda qaladı. Tovar jetkerip beriwshilerdin' sha'rtliligi – vekseldin' a'hmiyetli sha'rti. Bir Qatar ma'mleketlerde veksel boyınsha o'z minnetlemelerin qarızdarlardın' orınlanıwına baylanıslı payda bolg'an tartıslardı sheshiw ushın arnawlı veksel sudı bar. Veksel sudının' tiykarg'ı artıqmashlıgı sonnan ibarat, onda tek vekselge tiyisli ma'seleler g'ana qarap shıg'ıladı. Vekseldin' qatnasıwında tovar kelisiminin' shartlerin orınlamaw yamasa azı – kem orınlaw jag'dayları menen baylanıslı barlıq basqa ma'seleler bul jag'dayda puxaralıq nızamlar menen reglament etiledi.

Vekseldin' rekvizitleri veksel jag'dayı menen qatan' belgilengen, vekselde o'z imzasın qoyg'an barlıq shaxslar usı payıtqa o'z minnetlemelerine muwapıq juwap beredi. Keyinirek vekseldin' mazmunına kirigiziliwi mu'mkin bolgan o'zgerisler og'an o'z imzasın qoyg'an shaxslardın' minetlemelerinde hesh qanday sa'wlelenbeydi. Vekseldi shıgarıp qoyıw, aylanıs etiw ta'rtibi, ta'replerdin' huqıqları menen minnetleri arnawlı veksel rejesi menen ta'rtiplestiriledi. Xalıw aralıq sawda qatnasıqlarının' ha'm veksel aylanısının' ken'nen rawajlanıwına baylanıslı 1930-jılı 7-iyunde Jenevada vekseller haqqında Xalıq aralıq konventsiyag'a qol qoyıldı. Ol milliy veksel nızamların muwapıqlastırdı.

Veksel haqqında Xalıq aralıq Konventsiyag'a muwapıq formulyarda bekitilgen segiz minnetli rekvizit bar. Veksel usınday bolıp esaplanadı; eger:

1) "veksel belgi", yag'nıy "veksel" tek atamasında g'ana emes, al vekseldin' tekst mazmunında da da'slep veksel emes minnetlemeni usınday minnetlemege aylandırıwdı maqsetinde bolıwı tiyis;

2) to'lem summası (veksel valyutası) ko'rsetilgen.

Summa az degende eki ret: bir ret sanlar menen, ekinshi ret jazıw ha'm bas ha'rip penen ko'rsetilgen bolıwı tiyis. Eger summalar arasında tuwrı kelmewshilik bolsa, onda jazıw menen jazılg'an summa tuwrı bolıp esaplanadı. Eger jazıw menen jazılg'an summalar arasında tuwrı kelmewshilik bolsa, onda az summa tuwrı bolıp esaplanadı. Veksel valyutası sırt el valyutasında belgilengen bolıwı mu'mkin. To'lemnin' eki valyutasına da ruqsat etiledi, biraq olar arasında "ha'm" da'nekeri turıwı tiyis, biraq "yamasa" da'nekeri turmawı tiyis.

Veksel boyınsha protsent to'lep veksel valyutasına kiriwi mu'mkin, al ayırımları ko'rsetilgen bolıwı da mu'mkin. Son'g'ı jag'dayda bul jazıw tap veksel valyutası ra'smiylestiriletug'ın qag'ıydalar boyınsha ra'smiylestiriledi;

3) ol boyınsha to'lewshi haqqında mag'lıwmatlar boladı. Bul yuridikalıq shaxstın' rekvizitleri yamasa fizikalıq shaxstın' familiyası, sonday-aq onın' ma'nzili bolıwı mu'mkin;

4) bul qarız minnetlemesi paydasına to'lem islenetug'ın shaxs haqqında mag'lıwmatlardı o'zinde saqlaydı. Bul to'lem arnalg'an shaxs yamasa veksel shıg'arg'an shaxs bolıwı mu'mkin. Bul jag'dayda "menin' paydama (bizlerge) to'lensin" jazıwı bolıwı tiyis. Eger u'shinshi shaxs belgisiz bolsa, onda jazıw forması to'mendegishe boladı: "bizin' buyrıg'ımız boyınsha to'lensin";

5) to'lem ornı ko'rsetilgen boladı. Bul yuridikalıq shaxs turg'an orın, fizikalıq shaxs jasaytug'ın orın yamasa qa'legen basqa orın bolıwı mu'mkin. Eger vekselde to'lem ornı ko'rsetilmegen bolsa, onda onı du'zgen orın (a'piwayı veksel) yamasa ol boyınsha to'lewshinin' ataması menen bir qatarda belgilengen orın (jiberiletug'ın veksel) sonday orın bolıp esaplanadı. To'lem ornı menen to'lewshinin' turg'an ornı tuwrı kelmeytug'ın vekseller domitsilirlengen dep ataladı. Sonday-aq to'lewshiden tısqarı to'lep to'seytug'ın shaxs – domitsiliat bolıwı mu'mkin.

Bunnan tısqarı, vekselde to'lem a'melge asırılıwı tiyis bolg'an shaxstın' ataması (a'dette, bank) ko'rsetilgen bolıwı mu'mkin;

6) to'lem mu'ddeti: ku'ni, ayı, jılı (veksel mu'ddeti) boladı. Onı ko'rsetiwdin' ko'plegen usılları bar: belgili ku'nge, du'zilgennen sonshelli waqıtta, usınılg'annan sonshelli waqıtta. Ko'binese vekselde ayqın kalendarlı sa'ne ko'rsetiledi. "Maydın' basında", "iyunnin' ortasında", "oktyabrdin' aqırında" tu'rinde sa'neni belgilewge boladı, bul tiyislisinshe aydın' birinshi, on besinshi ha'm son'g'ı ku'nin an'latadı. Berilgen ku'nnen esaplang'an mu'ddetli veksel "bir aydan keyin", "altı aydan keyin" ha'm t.b. jazıw formasına iye. Bul vekseldi shıg'arg'an sa'nenin' baslang'ısh punkti bolıp xızmet etetug'ının an'latadı. To'lem mu'ddeti aydın' ko'rsetilgen ku'nnen keyingi ku'ni keledi. Eger sol ayda tiyisli ku'n bolmasa, to'lem mu'ddeti sol aydın' son'g'ı ku'ni keledi. Eger to'lem mu'ddeti dem alıs ku'nine tuwrı kelse, onda onnan keyingi jumıs ku'ni to'lem to'lenedi. Aydın' son'g'ı ku'ni basqasha boladı, bul jag'dayda ga'p bunnan aldın'g'ı jumıs ku'ni haqqında baradı. Eger veksel "talap etiw ku'ni" mu'ddeti menen du'zilgen bolsa ha'm hesh qanday basqa mu'ddet ko'rsetilmese, onda ol du'zilgen ku'nnen baslap jıl dawamında to'lewge talap etilgen bolıwı tiyis. Veksel iyeleri onı tapsırg'anda onı to'lew mu'ddetin qısqartıw ta'repine o'zgertiwi mu'mkin. Veksel shıg'arıwshı sonday – aq sonday ku'ndi ko'rsetiwi mu'mkin, onnan burın veksel to'lewge talap etiliwi mu'mkin emes;

7) qoyıw waqtına (sa'nesine) ha'm ornına iye. Bunda qarızlardın' jasaw ornı ha'm vekseldi qoyıw ornı ha'r qıylı bolıyı mu'mkin. Eger vekselde usınday mag'lıwmatlar joq bolsa, onda yuridikalıq shaxstın' jasaw ornı yamasa turgan ornı qoyıw ornı esaplanadı. Du'ziw ornı a'hmiyetli rol oynaydı, o'ytkeni ol anıq nızamlardı belgileydi, olar boyınsha ta'repler ortasındagı tartıslar sheshiledi. Al vekseldin' qoyıw waqtın ko'rsetiw anıq bolmasa veksel saqlawshının' miynetke uqıplı bolg'an – bolmag'anın anıqlaw mu'mkin emes.

8) vekseldi qoyg'an shaxstın' o'z imzası bolıwı sha'rt. Ol anıq tu'rde qol qoyg'an bolıwı tiyis. Faksimil imzalar qabıl etilmeydi. Usının' menen birge fizikalıq shaxstın' tolıq ismi yamasa vekseldi qoyg'an yuridikalıq shaxstın' ataması sha'rtli tu'rde ko'rsetilgen bolıwı tiyis. Eger vekseldi yuridikalıq shaxs qoyg'an bolsa, onda firma ta'repinen berilgen isenimnamag'a muwapıq imza qoyıw huqıqına iye fizikalıq shaxs og'an imza qoyadı.