Vergilius

Vergilius
Tuwılǵan sáne	15-oktyabr b. e. sh. 70
Qaytıs bolǵan sáne	21-sentyabr b. e. sh. 19 (50 jasta)

Vergilius byustı

Publius Vergilius Maro (Klassik latın tilinde [ˈpuːbliʊs wɛrˈɡɪliʊs ˈmaroː]; b.e.sh 15-oktyabr, 70 – b.e.sh. 21-sentyabr, 19), ádette Vergilius atı menen tanıs Áyyemgi Rimniń Avgust dáwiriniń eń kórnekli shayırlarınan biri bolǵan. Ol Latin ádebiyatınıń eń ataqlı úsh poemasın jazğan: Eklogalar (yamasa Bukolikalar), Georgikalar, hám Eneida.

Ómirbayanı

Publius Vergilius Maro Cisalpin Galliasındaǵı Mantuya qalasına jaqın jerdegi Andes awılında (onıń ómiride Italiyaǵa qosılǵan) b.e.sh. 70 -jıldıń 15-oktyabrinde tuwılǵan. Bul qala b.e.sh. 220 jıldan berli úsh xalıq: rimliler, gallar hám etrusklardiń aralasqan Rimniń koloniyalaǵan orayı bolıp esaplanǵan.

Vergiliustıń anasınıń atı Magiya Polla bolǵan, ákesiniń atı hesh jerde jazılıp qaldırılmaǵan.

B.e.sh. 58-jıldan baslap, Vergilius Kremonda mektepte oqıydı.

Jaslıq waqtı

Kremonnan Vergilius Mediolanǵa kóship baradı, al ol jerden - Rimge. Vergiliustıń ákesi onıń eń jaqsı bilim alıwın qáleydi. Mediolanda, Rimde hám taǵıda keyin Neapolde Vergilius ritorika, grammatika (til qurılısı), filosofiya boyınsha bilim aladı. Ásirese, oǵan filosofiyanıń epikureizm bólegi jaqın kórinedi. Ol kóp dıqqatın medicina hám matematika tarawlarına qaratadı, al sheshenlik ónerinde tabısqa jete almaydı. Neapolde Vergilius epikureizm-filosof Sironnıń shákirti boladı.

Oqıw waqtında Vergilius qosıq jazıp baslaydı. B.e.sh. 39-jılı Vergiliustı óziniń dáwiriniń ataqlı shayırı qilǵan "Bukolikalar" atlı shopan qosıqlar cikli járiyalanadı.

Dóretiwshiligi

"Eklogalar" ("Bukolikalar")

Óziniń dáslepki úlken shıǵarmasın Vergilius ol dáwirge ózge hám jańa bolǵan janrda jazadı. Bul – "shopan qosıqları": bularda waqıya oylap tabilǵan idilliya ómirde júz beredi. Bul qosıqlarda shopanlar tábiyat qushaǵında óz súygenleri haqqında sóz etip, qosıq aytısıp jarısıp, hámde "altın dáwir" haqqında gúrrińler tıńlaydı.

Vergilius derek sıpatında b.e.sh. III ásirde jasaǵan, lekin eki ásir keyin ǵana ataqlı bolǵan grek shayırı Feokrittiń qosıqların paydalanadı.

Basında ol Feokrittiń shıǵarmaların awdarǵan, al keyin ala Feokrittiń qosıqlarınıń bir bóleklerin óziniń shıǵarmaları menen aralastırıp jańadan qosıq jaratıp baslaǵan, hám aqırında óziniń “shopan” temasında shıǵarmaların jaratıp baslaǵan.

Ol Feokrittiń kóplegen qaharmanların (máselen, Dafnis, Titir, Tirsis, Amarillis, Koridon hám basqalardi) óziniń shiǵarmalarında qayta paydalanadı. Feokrit kóp hádiyselerin Sitsiliya hám Kos atawında bayanlaǵan bolsa, Vergiliustıń shıǵarmalarında hádiyseler Arkadiyada bolıp ótedi.

"Eklogalar" (grek tilinen "tańlamalı úzindiler") - on qosıqtan quralǵan toplam. Bul qosıqlar daqtilik geksametr ólsheminde jazılǵan. Tómende hár bir ekloganıń qısqa mazmunı keltiriledi:

1-ekloga

Titr atlı shopan Rimniń rehimi arqasında óz múlk jerlerin saqlap qala aldı, al Melibey shopan bolsa tuwılǵan jerinen ayrılıp, quwǵınǵa ketiwge májbúr boladı.

2-ekloga

Koridon atlı shopan Aleksiske bolǵan muhabbatı haqqında jırlaydı.

3-ekloga

Eki shopan qosıq hám háziller jarısına kirisedi. Jeńimpazdi tóre saylaydı.

4-ekloga

Bul eklogada Vergilius "altın dáwirdiń" keliwin hámde jańa dáwirdi baslap beretuǵın bala tuwılıwın táriyipleydi.

5-ekloga

Shopanlar Dafnistiń ólimin qayǵıradı, hámde onı máńgilik qáhárman sıpatında biyikke kóteredi.

6-ekloga

Vergili tábiyat hám qudaylarǵa baylanıslı waqıyalardı jırlaydı.

7-ekloga

Eki shopan jáne de muhabbat hám doslıq haqqında qosıq aytısıp jarısadı.

8-ekloga

Bir qosıqta jas jigit óz súygeninen ketedi, al ekinshi qosıqta bir hayal óz súygenin qaytarıp alıw ushın sıyqır (магия) qollanadı.

9-ekloga

Bir shopan óz jerinen ayrılıp qalǵanın aytıp qayǵıradı.

10-ekloga

Vergilius bul qosıqtı dostı Gallǵa baǵıshlaydı. Gall muhabbat azabınan tábiyat arasına qashıp qutılmaqshı boladı.

"Georgikalar"

Vergilius b.e.sh. 37–29-jılları arasında jazǵan didaktikalıq poeması. Ol tórt kitaptan quralǵan hám daqtilik geksametr ólsheminde jazılǵan. Shıǵarma awıl sharwashılıǵına arnalǵan, rimniń turǵınlarınıń jer hám tábiyatqa baylanısın táriypleydi.

Birinshi kitapta egin egiw, jıl mezgillerin baqlap barıw hámde hawa rayın boljaw boyınsha aqıl-keńesler berilgen. Ekinshi kitapta júzimshilik (júzim egip ósiriw) hám baǵmanlıq haqqında aytıladı. Úshinshi kitap mal sharwashılıǵına baǵıshlanǵan. Tórtinshi kitap — eń kólemli hám poetikalıq bólimi — bul kitapta hárre baǵıw haqqında jazılıp, kitap Orfey hám Evridika tuwralı mif penen juwmaqlanadı.

"Georgikalar" tek ǵana awıl diyxanshılıq hám sharwashılıq haqqında qollanba emes, filosofiyalıq-poetikalıq shıǵarma bolıp esaplanadı. Vergilius tábiyat penen insan arasındaǵı birlikti (garmoniya) táriyipleydi hám tınıshlıqta jasawǵa shaqıradı. Bul poema áyyemgi (antikalıq) ádebiyattaǵı awıl sharwashılıǵına arnalǵan eń úlken shiǵarma bolip, keyingi dáwirdiń evropalıq ádebiyat penen mádeniyatqa úlken tásir qaldırǵan.

"Eneida" eposı

Bul Vergiliustiń eń kólemli hám dańqlı epikalıq shıǵarması. B.e.sh. 29–19-jılları arasında jazılǵan. Poema on eki kitaptan turadı, Gomerdiń "Iliada"sı menen "Odisseya"sınan úlgi alıp, daqtilik geksametr ólsheminde jazılǵan.

Shıǵarma Troya qulaǵannan keyin qashqan Eney atlı qáhármannıń táǵdirin bayanlaydı. Dáslepki altı kitap oniń Jer orta teńizi boyınsha sayahat júrip Italiyaǵa jetkeni haqqında jazılǵan. Bul bólegi "Odisseya"ni eske saladı.

Keyingi altı kitapta Eneydiń Italiyada jergilikli qáwimler menen bolǵan urısları haqqında jazılǵan.

"Eneida" tek batırlıq epos ǵana emes, Rimniń qúdireti hám táǵdirin táriyplegen siyasiy-ideologiyalıq shıǵarma bolıp tabıladı. Oktavian Avgusttıń húkimlik waqtında jazılǵan bul poema Rim imperiyasınıń "qudaydan berilgen" degen ataǵın aqlaqwǵa arnalǵan poema bolıp esaplanadı.