Vladimir Lenin

Vladimir Ilyich Ulyanov
Jeke maǵlıwmatları
Tuwılǵan sáne	22-aprel 1870(1870-04-22)
Qaytıs bolǵan sáne	21-yanvar 1924(1924-01-21) (53 jasta)
Qolı

Vladimir Ilyich Ulyanov, (22-Aprel, 1870 - 21-Yanvar, 1924) Lenin (Russhada: Ленин) atı menen belgili Rus revolyutseneri, hám de Bolshevik partiyası hám Oktyabr Revolyustsiyası basshısı bolǵan. Ol Sovetler Awqamı (Russha: СССР) hám 1917-jıldan Rossiya Kommunist húkimetiniń birinshi basshısı bolǵan. Leninniń pikirleri Leninizm dep ataladi.

Ómir bayani

Tuwiliwi hám jasliǵi

Lenin 1870-jili 22-aprelde Rus Imperiyasiniń Simbirsk qalasinda tuwilǵan. Oniń anasi mektepte muǵallim, al ákesi bilimlendiriw boyinsha hámeldar bolǵan (ákesiniń jumisi oni hám oniń shańaraǵin jámiyettiń joqarǵi dárejesinde boliwina sebep bolǵan).

Lenin mektepte jaqsi oqidi hám ol Latin hám Grek tillerin úyrendi. 1887-jili ol Rus Imperiyasiniń patshasi Tsarǵa qarsi kóteriliske qatnasqani ushin, Kazan Mámleketlik Universitetinen quwildi. Ol óz ústinde kóp isledi hám 1891-jili ol yurist litsenziyasin aldi.

Lenin universitetten quwilǵan jili oniń aǵasi Aleksandr, Tsar Aleksandr III ini bomba jariw joli menen óltiriwge qatnasqani ushin darǵa asip óltiriledi. Sonday-aq ájapasi Anna Tatarstanǵa jiberiledi. Bul Leninniń qatti ashiwin keltirdi, hám ol ájaǵasi ólimi ushin qas aliwǵa shárt etedi.

Revolyutsiyadan aldin

Sankt-Peterburgta nizamdi úyrenip atirǵan waqtinda Lenin, nemis filosoflari Karl Marks hám Fridrix Engels kitaplarin úyrendi. Karl Markstiniń pikirleri Marksizm dep ataladi. Marksizmdi maqtap jaziw Rossiyada nizamǵa qarsi edi, sol sebepli Lenin Sibirge súrginge jiberildi. Bul jaza dim qatal jaza edi, sebebi Sibir júdá suwiq hawa-rayi, óz aldina bólek hám onnan qashiw múmkin emes edi.

Sibirde súrginde waqtinda 1898-jili Iyulda Lenin, Nadejda Krupskayaǵa úylenedi. 1899-jili ol Rossiyada Kapitalizmniń Rawajlaniwi degen kitap jazadi. 1900-jili Lenin azat etiledi hám ol úyine qaytadi. Keyin ol Evropa boylap sayaxat qiladi. Ol Iskra (qaraqalpaqsha: ushqin) dep atalǵan Marksist gazetasin basip shiǵara basladi. Ol sonday-aq Rossiya Sotsial Demokratiyaliq Miynet Partiyasiniń áhmiyetli aǵzasi boldi.

1903-jili Lenin partiyaniń jáne bir jetekshisi Julius Martov penen jánjellesedi hám partiya ekige bólinedi. Lenin kúsh tek húkimetke beriliwi kerek dep esapladi. Martov kúshti ápiwayi adamlarǵa beriw kerek dep esapladi. Martov penen kelisken partiya aǵzalari Menshevikler (azshiliq) dep ataldi, al Lenin tárepdarlari Bolshevikler dep ataldi.

1907-jili Lenin jáne Evropa boylap sayaxatta boldi hám kóplep sotsialistlik mitinglerge qatnasti. Birinshi Dúnya Júzlik Uris waqtinda ol London, Parij hám Jeneva qalalarinda jasadi. Uris baslanǵan waqitta Ekinshi Internatsional dep atalǵan miting Bolshevikler qatnasinda bolip ótedi. Bul miting kóplep toparlar uristi qollap quwatlaw kerek pe yamasa joq pa degen soraw ústinde kóp tartisqanliǵi sebepli toqtatiladi. Lenin hám Bolshevikler usi toparlardiń ishindegi bir neshe urisqa qarsi shiqqan toparlari ishinde edi.

1917

1917-jili adamlar arasinda Lenin Germaniyadan pullay járdem alipti degen mish-mishlar tarqay baslaydi. Bul oniń abirayin túsirip jiberdi, sebebi kóplep orislar Germaniya menen urista qaza bolǵan edi. Ol usi jili Finlyandiyaǵa ketedi hám sol jerde jasirin túrde Kommunizm boyinsha hár qiyli miynetler dóretedi.

Fevral Revolyutsiyasi nátiyjesinde Tsar Nikolay II taxttan ketkennen keyin, Lenin Rossiyaǵa qaytip keledi. Ol Nikolay II ni taxttan awdarǵan húkimetti ápiwayi miynetkeshler tárepinen awdariliwin qáleytuǵinin jazadi.

1917-jili Oktyabrde, Lenin hám Trotskiy basshiliǵindaǵi Bolshevikler Petrograd hám Rossiyaniń basqa qalalarindaǵi Sovetlerdi Kerenskiyge qarsi revolyutsiyaǵa baslaydi. Bul revolyutsiya Oktyabr Revolyutsiyasi dep ataladi. Olar jeńedi hám Rossiyani Kommunist mámleket dep daǵazalaydi. Noyabrde Lenin oniń basshisi etip belgilenedi.

Lenin Birinshi Dúnya Júzlik Uristi toqtatiw maqsetinde Germaniya menen Bretsk-Litovsk Kelisimine qol qoyadi. Bul kelisim Germaniya hújimlerin toqtatqani menen, Rossiya kóplep jerlerinen ayriladi.