Xalıqaralıq dáryalar
![]() | Bul maqala Wikipedia qaǵıyda hám talaplarına say bolıwı ushın wikilestiriliwi kerek. |
Xalıqaralıq dáryalar - eki yamasa bir neshe mámleketler aymaǵın kesip ótetuǵın yaki ajıratıp turatuǵın dáryalar.
Ádette xalıqaralıq dáryaǵa qarata qurǵaqlıq boyı mámleketi (bazda keńirek áhmiyetke iye bolǵan "xalıqaralıq ashıq suw aǵımları" sóz tirkeshi qollanıladı) óz ıqtıyarı menen usı dáryanıń onıń aymaǵı kólemindegi bóleginiń huqıqıy tártibin belgileydi. Sonıń menen birge xalıqaralıq huqıqqa muwapıq mámleket óz aymaǵınıń tábiyiy sharayatların, eger bul basqa mámleket aymaǵı tábiyiy sharayatlarına zıyan tiygizetuǵın bolsa, ózgertiwi múmkin emes. Sonıń ushın, xalıqaralıq dárya bóleginiń onıń aymaǵınan aǵıp ótiwshi suwınan paydalanıwshı qurǵaqlıq boyı mámleketi basqa usı dárya suwınan paydalanıwshı mámleketke zıyan tiygiziwi yaki dáryanıń oǵan tiyisli bóleginen tiyisli túrde paydalanıwınan tosqınlıq jasawı múmkin emes. Basqasha aytqan-da, usı jaǵdayda qurǵaqlıq boyı mámleketleriniń huqıq hám minnetleri óz-ara baylanıslı hám bul óz náwbetinde xalıqaralıq dáryalar suwınan paydalanıwdı xalıqaralıq-huqıqıy tártipke salıw zárúrligin tuwdıradı.
Biraq bul tarawda ulıwma xalıqaralıq huqıq dárejesinde, hátte úlgili kelisimdi de islep shıǵıwdıń imkaniyatı joq, sebebi, birinshiden, kóplegen (ataw hám arxipelag) mámleketler aymaǵında xalıqaralıq dáryalar ulıwma joq; ekinshiden, hár bir usınday dáryanıń esapqa alınıwı lazım bolǵan jaǵdaylar usı waqıtqa shekem hár qıylı, olardı sanalı ulıwmalastırıwdıń ilajı joq.
Xalıqaralıq dáryalardan paydalanıwdı xalıqaralıq-huqıqıy tártiplestiriw qurǵaqlıq boyı mámleketleri tárepinen dúziletuǵın shártnama tiykarında ámelge asırıladı. Usınday shártnamalarda, eger qurǵaqlıq boyı mámleketleri tárepinen maqsetke muwapıq dep tabılsa, qurǵaqlıq boyında jaylasqan mámleketlerdiń de nızamlı mápleri esapqa alınıwı múmkin.
Xalıqaralıq dárya túsinigi onı qurawshı suwlarǵa bola negizgi anıqlıq kirgiziwin talap etedi:
- dáryanıń basınan yaki onıń basqa noqatınan dárya quyılıwı jerine shekem;
- ózinde dáryanıń barlıq tarmaqların birlestiriwshi dárya alıbın qurıw;
- dárya sistemasınan kelip shıǵıp, onı azıqlandırıwshı suw astı hám suw ústi suwların inabatqa alıw múmkin.
Dárya joqarısı hám tómeninde jaylasqan mámleketler mápleri de bir-birinen biraz parıqlanadı. Atap ótilgen hám basqa kóplegen usıllar nátiyjesinde xalıqaralıq dáryalardan paydalanıwdı huqıqıy retlestiriwge erisiw kóp is háreketti talap etiwshi, mápli mámleketler arasında bir qatar dawlardı keltirip shıǵarıwshı háreket esaplanadı.
Aymaqlıq daw
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Aymaqlıq daw mámleket aymag'ının' anaw yamasa mınaw bo'legin yuridikalıq tiyisliligin belgilewshi xalıqaralıq huqıq normalarının' yaki ha'reketine qarata ta'replerdin' tu'rli ko'zqaraslarınan kelip shıg'adı. Bul jag'dayda sonı tastıyıqlaw lazım, aymaqlıq dawdı ta'n alıw ele yuridikalıq tiyisliligi tuwel belgilenbegen ma'lim aymaqtın' bolg'anlıg'ın ta'n alıw menen barabar.
Barlıq kelispewshilikler aymaqlıq dawdı keltirip shıg'armaydı. Mámleket shegaraları demorkatsiyasın a'melge asırıw barısında orınlarda shegara sızıqların belgilew waqtında tez-tez kelispewshilikler ju'zege keledi, biraq olar shegaralar demorkatsiyası ushın du'zilgen qospa komissiya ta'repinen sheshiledi. Aymaqlıq dawlar qalg'an barlıq xalıqaralıq dawlar kibi dawlardı tınısh jol menen sheshiw printsipi tiykarında iske asırılıwı lazım.