Xalıqaralıq huqıq

Xalıqaralıq huqıq mámleketler aralıq yaki keńirek mánide xalıqaralıq qatnasıqlarǵa tán bolǵan waqıya hám protsesslerdiń huqıqıy qásiyetlerin qarastıratın ilimi.

Xalıqaralıq huqıqıy normalarda milliy mámleketlerdiń óz-ara qatnasıqlarındaǵı quramalı protsesslar óz sheshimin tabadı. Olardıń tiykarında qáliplesip atırǵan, xalıqaralıq subektiv niyetin emes, al jámiyetlik rawajlanıwınıń obektiv faktorlarına say keletuǵın huqıqıy sana xalıqaralıq huqıqta óz sáwlesin tabadı.

Házirgi xalıqaralıq qatnasıqlarǵa tásir jasawshı kóplegen faktorlar ishinde xalıqaralıq huqıq ústinligi haqqındaǵı qaǵıyda XXI ásirdegi tsivilizatsiya hám huqıqıy sana dárejesine kóbirek say keledi.

Xalıqaralıq huqıq iliminde xalıqaralıq huqıq túsinigine hár qıylı táriyipler berilgen. Solardan bir qatarın tómende kórsetilgen:

Birinshi táriyp: xalıqaralıq huqıqtı "mámleketlerdiń niyetin muwapıqlastırıw tiykarında dúzilgen hám rawajlanatuǵın mámleketlerdiń tınısh-tatıw jasawı, xalıqlardıń teń huqıqlıǵı hám óz táǵdirin ózi belgilewin támiyinlew maqsetinde xalıqaralıq qatnasıqlardı retlestiriwshi yuridikalıq normalar sisteması" sıpatında táriyplew múmkin.

Ekinshi táriyp: xalıqaralıq huqıq - bul "mámleketler hám usı huqıq sistemasınıń basqa subektları arasındaǵı qatnasıqlardı retlestiriwshi yuridikalıq normalar sisteması".

Úshinshi táriyp: xalıqaralıq huqıq "jámiyetlik rawajlanıw nızamlıqlarınıń tásiri menen baylanıslı ráwishte xalıqaralıq qatnasıqlardı retlestiriwshi hám mámleketler niyetiniń salıstırmalı sáykesligin bildiriwshi shártnamalar, ádet normaları hám printsiplar sisteması".

Tórtinshi táriyp: xalıqaralıq huqıq - bul "xalıqaralıq (mámleketler aralıq hám basqa túrdegi) qatnasıqlardı retlestiriwshi normalar jıyındısı hám sisteması".

Besinshi táriyp: xalıqaralıq huqıq - bul "huqıqtıń biyǵárez tarawı bolıp, ózinde bir pútin hám tutas printsiplar hám normalar sistemasın, yaǵnıy eń dáslep mámleketler arasındaǵı xalıqaralıq qatnasıqlar tarawın retlestiriwshi, yuridikalıq májbúriy bolǵan ádep-ikramlıq qaǵıydalardı bildiredi".

Altınshı táriyp: "Xalıqaralıq huqıq júdá keń hám túrli tarawlardı óz ishine alıwshı ayrıqsha huqıqlar sisteması. Sonıń menen birge tek normalar jıyındısı bolıp qalmastan, olardıń sisteması da".

Xalıqaralıq huqıqqa berilgen joqarıdaǵı hám basqa kóplep táriyplerdiń avtorları imkanı bolǵanınsha kóbirek xalıqaralıq huqıqqa tán bolǵan waqıyalardı qamtıp alıwǵa háreket etken.

Házirgi xalıqaralıq huqıq ekinshi jer júzlik urıstan keyin Birlesken Milletler Shólkeminiń Ustavı qabıl etilgennen soń júzege kelip, rawajlanǵan. Sol sebepli, "Házirgi xalıqaralıq huqıq" túsinigi xalıqaralıq qatnasıqlarınıń ulıwma moyınlanǵan priniplerı menen normaları rawajlanıwınıń jańa basqıshın sáwlelendirgen halda, xalıqaralıq huqıq háreketiniń xronologiyalıq kólemin belgileydi.

Funkciyaları

xalıqaralıq huqıq tómendegi funktsiyalardı orınlaydı:

1. Muwapıqlastırıwshı funktsiya. Mámleketler xalıqaralıq huqıq normaları járdeminde xalıqaralıq birge islesiwdiń túrli tarawlarında ulıwma qabıl etilgen ádep-ikramlıq standartların belgileydi.
2. Retlestiriwshi funktsiya. Bul mámleketler tárepinen qatań qaǵıydalardı belgilewde kórinedi. Bularsız mámleketlerdiń jáhán jámiyeti menen qatnasıqları hám birlikte bolıwın kóz aldıńa keltiriwge bolmaydı.
3. Támiyinlew funktsiyası. Bunda xalıqaralıq huqıq sonday normalardı ózinde tastıyıqlaydı, bul mámleketlerdiń kóp jıllıq baylanısları protsessinde belgilengen málim ádep-ikramlıq qaǵıydalarına boysınıwǵa shaqıradı.
4. Qorǵaw funktsiyası. Bul mámleketler mápleri hám nızamlı huqıqların qorǵaydı.