Xammurapi nızamları
Xammurapi nızamları (akkadsha:Inu Anum sîrum, „Qashanda eń bálent Anu…“ — Bul teksttiń birinshi sózlerine marhum Bobil ulamaları tárepinen berilgen bas bet), sonıń menen birge, Xammurapi kodeksi — Áyyemgi Bobildiń,nızamshılıq kodeksidir. Eramızǵa shekemgi 1750-jıllarda patsha Xammurapi dáwirinde jaratılǵan. Dúnyadaǵı eń áyyemgi huquqıy esteliklerden biri.
Jıynaqtıń tiykarǵı teksti konus formasındaǵı diorit hám stelaga oyılǵan Akkad tilinde mixxat jazıwı kórinisinde saqlanıp qalǵan bolıp, Ol 1901-jıl aqırı - 1902-jıl basında Iran aymaǵındaǵı áyyemgi Suza qalasın qazıw processinde frantsuz arxeologik ekspediciyası tárepinen tabılǵan. Zamanagóy izertlewshilerdiń Nızamlardı Sud jumısların júrgiziw,mulktiń túrli formaların hám neke hám shańaraqqa tiyisli munasábetlerin, sonıń menen birge jeke hám [Xammurapi nızamları (lang-akk|Inu Anum sîrum, „Qashanda eń bálent Anu…“ — Bul teksttiń birinshi sózlerine marhum Bobil ulamaları tárepinen berilgen bas bet ), sonıń menen birge, Xammurapi kodeksi — Áyyemgi Bobildiń,nızamshılıq kodeksidir. Eramızǵa shekemgi 1750-jıllarda patsha Xammurapi dáwirinde jaratılǵan. Dúnyadaǵı eń áyyemgi huquqiy esteliklerden biri.
Jıynaqtıń tiykarǵı teksti konus formasındaǵı diorit hám stelaga oyılǵan Akkad tilinde mixxat jazıwı kórinisinde saqlanıp qalǵan bolıp, Ol 1901-jıl aqırı - 1902-jıl basında Iran aymaǵındaǵı áyyemgi Suza qalasın qazıw processinde frantsuz arxeologik ekspediciyası tárepinen tabılǵan. Zamanagóy izertlewshilerdiń Nızamlardı Sud jumısların júrgiziw,mulktiń túrli formaların hám neke hám shańaraqqa tiyisli munasábetlerin, sonıń menen birge jeke hám jináyat huqıqın qorǵaw máselelerin tártipke salıwshı 282 bapǵa ajiratadilar. Áyyemgi dáwirde steladan 35 ke jaqın paragraf óshirilgen hám házir ılaydan jasalǵan taxtalardagi nusqalarınan jarım-jartılay tiklengen.
Xammurapi nızamları Alǵashqı jámiyetde payda bolǵan Jazılmaǵan minez-qulıq qaǵıydalari normalarınıń ámel etiwin birlestiriw hám toltırıwǵa mólsherlengen ámeldegi huqıqıy proceduranıń úlken reforması nátiyjesi bolıp tabıladı. Áyyemgi Mesopotamiya mixxat huqıqı rawajlanıwınıń shıńı retinde nızamlar kóp ásirler dawamında Áyyemgi Shıǵıstıńhuquqıy mádeniyatına tásir kórsetken.
Nızamlar Orta Shıǵısdaǵı klaslıq jámiyeti qáliplesiwiniń dáslepki basqıshında jaratılǵan bolıp, olar tárepinen belgilengen jináyiy jazalardıń salıstırmalı shápáátsizligine alıp kelgenine qaramay, Nızamlar huquqiy tártipke salıwndıń oǵada puqta oylanǵanlıǵı hám muwapıqlıǵı menen ajralıp turadı. Shıǵıstıń basqa áyyemgi esteliklerinen parıqlı ráwishte, Xammurapi kodeksi individual huqıqıy normalardıń múqaddes hám diniy motivlarınıń derlik joq ekenligi menen ajralıp turadı, bul bolsa onı insaniyat tariyxındaǵı birinshi sap nızamshılıq hújjetine aylantıradı.
Xammurapi nızamlarınıń ashılıwı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xammurapi nızamlarınıń bar ekenligi haqqındaǵı birinshi shamalar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw].jpg)
Birinshi ret zamanagóy izertlewshilerdiń patsha Xammurapi haqqında 1853-jılda,O. G. Layard qazıspaları waqtında onıń atı jazılǵan mixxat taxtanı taptı. Sol waqıttan berli arxeologlar Hammurapi húkimranlıǵı dáwirine tiyisli bir qatar jazıwlar hám hújjetlerdi taptılar. Atap aytqanda, 1854-jılda v. LoftusOsmanlı Irakında alıp barılǵan qazıspaları waqtında Rim-Sina,Samsu-iluna hám Xammurapi dáwirindegi sawda shártnamaları jazılǵan bir qansha ılay taxtalardı taptı. 1898-jılda Xammurapi jáne onıń xatkeri Sin-iddinam ortasında 1900-jılda baspa etilgen keń kólemli jazıspalar anıqlandı. Tabılǵan dereklerde shax Bobil dıń túrli mámleket iskerligi jarqın kórsetilgen; olar iba'datxanalar qurıw, xalıq párawanlıǵı, mámleketti tuwrı suwǵarıw, eskilerin tazalaw hám jańa Irrigatsiya imaratların qurıw, sonıń menen birge, administraciya iskerligi menen shuǵıllanǵanı ádalat — paraxorlıqqa qarsı gúres,Su'txorlıq jumısları, hújdansız hámeldarlardı qamawǵa alıw, gúwalardı shaqırıw hám taǵı basqalar jazılǵan. Áyyemgi Bobil huqıqıy hújjetleriniń tili ápiwayı akkad tilinen sezilerli dárejede parq eter edi hám tek 1881-jılda Iogann Strassmaier Besinshi Xalıq aralıq Shıǵıstı izertlewshiler Kongressinde (Berlin, 1881-jıl sentyabr) bul tekstlerdiń házirge shekem belgisiz bolǵan texnikalıq ańlatpalarınıń dekodlanıwın usınıs etdi.
Bir qatar toplanǵan maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp Assiriologlar, Xammurapi nızamları ashılıwınan aldın da, Xammurapi tek ǵana birlesken Mesopotamiya mámleketiniń tiykarshısı, bálki nızam shıǵarıwshı da bolǵan dep shama etediler. 1866 -jılda Ashurbanipal kitapxanasında áyyemgi nızamlar teksti jazılǵan taxta úzindileri tabılǵan, keyinirek olar Britaniya muzeyi kolleksiyasına kirgen; daslep olar patshanıń ózine tiyisli Ashurbanipal hújjetleri menen birge G. C. Roulinson tárepinen baspa etilgen. Bul taxtalardı úyreniw processinde nemis tariyxshısı B. Meysner úzindilerdiń usılı hám tilindegi áyyemgi Bobil estelikleri menen uqsaslıǵın anıqladı hám 1898-jılda olar Bobildiń birinshi dinastiyasıı dáwirine tiyisli degen pikirdi bildirdi. Ashurbanipal kitapxanası nızamların Xammurapi atı menen birinshi bolıp baylanıstırǵan iri assurolog F. Delitsh, ol óz shamasına kóre Xammurapi nızamlarınıń bar ekenligin olar ashılıwınan úsh jıl aldın kútgen hám olardı Napoleon kodeksine uqsatıp „Gammurabi kodeksi“ dep ataǵan hám olardıń áyyemgi Shıǵıs huqıqına tásirin aytıp ótken;. “ Delitzsh 1899-jıl fevral ayında baspa etilgen Meissner shamasına tiyisli túsindiriwinde sonday jazǵan".[1] Meysnerdin' tartıslı nızamlar kompleksi birinshi Bobil dinastiyası dáwirinde payda bolǵan degen shamasınıń tuwrılıǵına gu'man joq. Hátte shama qılıw múmkin, Bobil imperiyasining tiykarlawshisi Xammurapidin' ózinden basqa hesh kim kodekske kiritilgen nızam hám qaǵıydalardı birlestiriwdi buyırmag'an. Eger Ashurbanipal kitapxanası taxtaları tolıq saqlanıp qalǵanında edi, olar salıstırıwiy huqıq tariyxı ushın júdá qımbatlı bo'lar edi. oq|de|Dass die ın Rede stehende Gesetzsammlung aus der Zeit der ersten babylonischen Dynastie stammt, nimmt Meissner gewiss mit Recht an. Die vermuthung liegt nahe, dass kein anderer als Hammurabi selbst, der Begründer des babylonischen Einheitsstaates, den Befehl gegeben habe, die damals geltenden Gesetze und Rechtsordnungen ın Einem Gesetzkodex zu vereinigen. Wären diese aus der Bibliothek Asurbanipals stammenden Tafeln vollständig, so würden sie für die vergleichende Rechtsgeschichte unzweifelhaft von sıyqır qaleem Werthe sein.
Jak de Morgan ekspediciyası. Xammurapi nızamlarınıń basılıwı hám awdarmaları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
.png)
1897 jılda parsı ShahinshohMozafariddin Shoh Qojar Fransiyaǵa Iran aymaǵında arxeologik qazıwmalar aparıw ushın tolıq huqıq berdi. Sonıń menen birge, Frantsiya húkimeti turaqlı wa'kildi tayınlaydı.
Ataqlı Mısırtanıwshı J. de Morgan, 1912 jılǵa shekem oǵan basshılıq etken. De Morgan ekspediciyası Bobildıń qublası -shıǵısında jaylasqan Elam — áyyemgi mámleketi jaylasqan orında, sonday-aq Shushter qalası qasındaǵı Elam paytaxtı -Suza qarabaxanalarında qazıw jumısları alıp bardı. Qazıwmalar nátiyjesinde túrli dáwirlerge tiyisli bir qansha zárúrli jaylar, atap aytqanda sına jazıwları,nekropol hám kóplegen Mesopotamiya shabıwılshiligi waqtında qolǵa alınǵan elamlardın' urıs oljaları tabıldı.sfn|Buzeskul|1923|s=167—168sfn|Volkov|1910|s=303.
Bir neshe kúnnen keyin, 1902-jıl yanvar ayında taǵı eki bólek qazilgan. Hár úshew bólek ideografiya jazıwlı stelani shólkemlesken bolıp, onı elamliklar Bobilga shabıwıllarınan birinde qolǵa alıp, urıs oljaları retinde Suzaga alıp ketgenler. Bir muncha waqıt ótkennen, stela Luvrga keltirildi. 1902 jıl kuzida Sheyl Parsı missiyasi esletpeleriniń tórtinshi jildida (lang-fr|“Mémoires de la Délégation en Perse”) latınsha akkadcha tekstti hám esteliktiń frantsuz tiline awdarmasın baspa etdi. bas betda sonday qatarlar keltirilgen:" Bobil shohi Hammurapining nızam kodeksi (jeke nızamı ), eramızǵa shekemgi 2000-jıllar.
1902 jıl aqırınan baslap Hammurapi nızamlarınıń basqa Evropa tillerine awdarmaları payda bola basladı. Atap aytqanda, Nızamlar nemis tiline awdarma etilgen G. Winkler hám D. G. Myuller, inglis tiliga — W. Jons, italyan tiline — P. Bonfante tamonidan awdarma etilgen.
1904 jılda Nızamlardıń orıs tiline eki awdarması baspa etildi, olardan birinshisi injilshunos alımA. P. Lopuxin, ekinshisi — advokatlar A. G. Gusakov hám v. A. Krasnokutskiy („Tsar Hammurapi nızamlari“ atı astında ); eki awdarma da Evropa tillerinen etilgen.1914-yilde B. A. Turaev redakciyası astındaǵı akkadcha túp nusqadan birinshi orıssha awdarmanı Sankt-Peterburg universitetidıń tariyx-filologiya fakulteti privatdotsenti I. M. volkov ámelge asırdı. Sovet hám postsovet dáwirinde „Xammurapi nızamlari“ni I. M. Dyakonov (1952, I. M. volkovning qayta kórip shıǵılǵan awdarması tiykarında ),L. A. Lipin (1963) hám v. A. Jeykobson (2002). Ulıwma alǵanda, 20 -ásirdiń aqırına kelip, bul esteliktiń keminde onlap awdarmaları dúnyanıń barlıq eń zárúrli tillerinde, sonday-aq Lotin tilinde baspa etilgen. [2]
Xammurapi nızamlarınıń jańalıq ashılıwı shumǵa sebep boldı : sol payıtqa deyin huqıqıy mazmundagi bunday keń tekstler tek Áyyemgi Rim hám keyingi dáwirlerde málim bolǵan. Taǵı bir zárúrli tárepi ilimiy hám teologiya dóńgeleklerinde qızǵın tartıs-tartıslar boldı : Bobil nızamları kompleksi „Muso nızamlari“dıń anıq salafi bolǵanlıǵı hám kóbinese birdey munasábetlerdi tártipke salıp turǵanı anıq edi, geyde hátte injil kórsetpelerine derlik uqsas sózler. Uqsawlıq, ásirese,bo'ysundirish,qarindoshlar ushın jazalaw principlerıde,mulkiy zálel ushın sankciyalarda hám taǵı basqalarda ayqın kórinetuǵın boldı; „np4|Kniga Zaveta|Knigu Zaveta|fr|Code de l'Alliance“
Sol tiykarda,Ínjıl sınshılari diniy institutlardı ekinshi dárejeli dep aytıp, Bibliya nızam shıǵaruvchilari óz qudayları atınan ápiwayıǵana Eski Bobil nızamchiligi institutların qarızǵa alǵanlıqların aytıp ótdiler. Atap aytqanda, F. Delitsh 1902-jılda „Bobil hám Ínjıl“ (lang-de|“Babel und Bibel”) shıǵarmasın baspa ettirib, bul shıǵarmada ınjıl nızamlarına belgi etip, Ínjıl bul Xudodan vohiy bolǵan kitap emes, lekin insan oylawınıń ápiwayı tábiy jemisi degen juwmaqqa keldi.
Teologiyatanıwshılar buǵan juwap retinde Muwsa nızamları Xammurapi nızamlarına qaraǵanda adamgershiliklilew ekenligin, yaǵnıy olar odan joqarı ekenligin atap ótiwge háreket qıldılar ; bunnan tısqarı, birpara ilimpazlardıń atap ótiwishe, túrli waqıtlarda hám túrli orınlarda eki birdey nızamlar kompleksiniń bar ekenligi ekinshisiniń tikkeley birinshisine baylanıslılıǵın alatmaydı.
Xammurapi nızamlarınıń tabılıwı hám baspa etiliwi úlken ilimiy áhmiyetke iye edi. Sheilga kóre, „Xammurapi kodeksi tek ǵana Shıǵıs, bálki jáhán tariyxınıń eń zárúrli esteliklerinen biri bolıp tabıladı. “. Áyyemgi jámiyet, ekonomika hám huqıqqa tiyisli qımbatlı jańa maǵlıwmatlardan tısqarı, akkad tiliniń eski áyyemgi Bobil dialektinde jazılǵan bul esteliktiń tabılıwı ideografiya jazıwın keyingi izertlewde zárúrli basqısh boldı. Nızamlardıń baspa etiliwi nátiyjesinde sociallıq-ekonomikalıq, tariyxıy -huqıqıy, lingvistik, kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám tariyxıy -materiallıq tárepten úlken qızıǵıwshılıq oyatatuǵın eń zárúrli hám keń qamtılǵan ideografiya tekstlerinen biri ilimiy mámilege kirgizildi. 20 -ásirdiń birinshi yarımında Nızamlarǵa arnalǵan iri dóretpeler baspa etildi; sonday etip, 1904-1923 jıllarda bir gruppa nemis assurologlari hám yuristleri (J. Kohler,F. E. Peiser,[[Ungnad, Artur|A. Ungnad] ],P. Koshaker) altı jilddan ibarat Nızamlardıń fundamental izertlewin baspa etdi. (lang-de|«Hammurabi's Gesetz»), hám 1952-1955 jıllarda Oksford ilimpazları np4|Drayver, Godfri Rolls|G. R. Drayver||Godfrey Rolles Driver hám J. C. Mayls keń filologik hám huqıqıy túsindiriwler menen Nızamlardıń eki jildli basılıwın tayarladılar.
Xammurapi nızamları jazılǵan stela — bul material retinde qara diorita (birpara avtorlar bazalt) den jasalǵan konus formasındaǵı estelik, bálentligi 2, 25 metr,aylana den Tepaga 1, 65 metr, pasga 1, 90 metr hám salmaǵı 4 tonnani tashkil etedi. Nızamlardıń jaratılǵan waqıtı haqqında assurologlar daslep hár qıylı pikirlerdi bildiriwgen: estelik eramızǵa shekemgi 2000 jılǵa yamasa eramızǵa shekemgi 2225-jılǵa to'g'ri keliwi múmkin. Meysnerdin' sózlerine kóre, nızamlar eramızǵa shekemgi 1955-jılda dúzilgen.
Házirgi waqıtta Nızamlar kirisiwinde keltirilgen Xammurapi tárepinen basıp alınǵan qala hám mámleketlikler dizimine tıykarlanıp, nızamlar Hammurapi húkimranlıǵınıń 37-jılınan aldın, úlken itimal menen 40 -jılda jazılǵan dep shama qılıw múmkin.
Sonday etip, zamanagóy fanda ulıwma qabıl etilgen áyyemgi Shıǵıs tariyxınıń " orta xronologiyasi" tiykarında nızamlar shama menen eramızǵa shekemgi 1755-1752 jıllarda dúzilgen deyiwimiz múmkin.
Stelanın' túp jaylasıwına kelsek, tek shamalar ańlatpalanadı. Kórinisinden, De Morgan ekspediciyası tárepinen tabılǵan stela Sippar yamasa Larsda jaylasqan túp nusqanıń nusqası bolıp, ol óz gezeginde Marduk xudosining Bobil sıyınıwxonasi bolǵan Esagilada jaylasqan. Gu'mansız, Xammurapi nızamshiligi baspa etilgennen keyin tezlik penen Bobil Patshalıg'ının' túrli orınlarında hám, itimal, jańa basıp alınǵan qalalarda bir qatar nusqalarda qayta baspa etilgen.
Stelanın' aldıng'ı tárepiniń joqarı bóleginde eki figura suwretlengen barelyef háykel o'yilgan bolıp, olardan biri taxtda otırǵan, ekinshisi bolsa birinshisiniń aldında turadı. Taxtda otırǵan kisi ádetdegi Bobil kiyiminde, buyra menen bezetilgen; onıń basında taj sıyaqlı bálent tórt qabatlı bas kiyim. Oń qolında aldınǵa shozılǵan halda, ol np4|Tayaq hám halqa (ramz)| tayaq hám halqa||Tayaq hám halqa belgisi ni ustap turadı, yaǵnıy tuwrılıq hám tolıqlıq, yaǵnıy tuwrılıq hám ádalat. Otırǵan adamdıń ayaqları aǵash konuslarga tayanadi hám elkalaridan nurlar shıǵadı. Izertlewshilerdińdiń hámme tarepinen tan alınǵan pikirine kóre, jelkeden taralayotgan quyash nurları Shamash quyash, jaqtılıq hám góne qudayı otırǵan figura retinde suwretlanganidan dárek beredi. Shamash quyosh xudosi retinde Bobil kórkem óneriniń ardaqlı qaharmanlarınan biri bolıp, ol erda kóbinese shıǵısda kóterilgen; Bul, itimal, quyash kóterilgen taslar hám tawlardı ramziy etip, taxt eteginde aǵash konuslarının' bar ekenligin túsintiredi. Bunnan tısqarı, Shámbeshning barelyef ushın tema retinde tańlanıwı, aftidan, nızamlar jazılǵan stel bul xudonın' sıyınıwxonalaridan birinde turǵanlıǵın ańlatadı.
Otırǵan figuranın' tu'sintiriwine kóre, derlik barlıq izertlewshilerdiń patsha Hammurapining ózi Shamash aldında turǵan halda suwretlanganiga qosıladılar. Hammurapi kelbetsi Quday aldında tereń kishipeyillik hám sıylasıqlı dıqqat menen turadı. Patshah uzın tegis tunika kiyingan, vertikal búrmeli; basında qalpaqsha bolıp, rom menen shegaralanǵan. Patshahning oń qolı júzine kóteriledi, shep qolı uyqas tunika menen beliga basıladı. Patshahning jaǵdayın daslep Sheyl Xammurapi Shamashtın' buyrıǵı menen nızamlardı qabıllawı mánisinde aytgan. Biraq, kópshilik ilimpazlar patshanın' turıwı Bobilda „lang-akk2|nîq kâti“ („qo'llarni kóteriw“) termini menen belgilengen ápiwayı sıyınıw jaǵdayınan basqa zat emes, degen juwmaqqa keliwge beyim. Bunnan tısqarı, Sheylning patshaǵa nızamlar beriw tuwralıǵı talqini Nızamlar teksti menen qarama-qarsılıqǵa iye bolıp, ol jaǵdayda Nızamlar kelip shıǵıwı Xammurapining ózine baylanıslılıǵı aytıladı. Bunnan tısqarı, eger kirisiwde Hammurapi Shámbesh sózlerine baǵınıwın daǵaza qilsa, epilogda ol Mardukga salıstırǵanda tap sonday etedi. Sonday etip, patsha óz nızamlarınıń tolıq avtorlıǵın málim bir xudoga tapsırmaǵan, bálki olardı tek oǵan baǵıshlaǵansfn|volkov|1910|s=306 -308
Bobil patshalıǵı xalqınıń úlken bólegi górsawat bolǵanlıǵı sebepli, patshah hám quday suwreti Nızamları túsirilgen stelaga ornatılıwı zárúrli vakillik hám ramziy mániske iye edi. Kópshilik Bobıllıqlar ushın stelanın' to'besindegi barelyef nızam shıǵarıwshı ilohiy shıdamlılıqni Shamash quday atınan jáne onıń wákili retinde ańlatıwın anıq kórsetiwi kerek edi. Sonday etip, barlıq adamlar qudaylardıń náletiyden qorqıp, bul nızamlar kompleksin ózgermeytuǵın, biykar etilmeytuǵın hám máńgi daǵaza etilgen zat dep esaplawları kerek edi.sfn|Klima|1960|s=82
Ayrım sebeplerge kóre, 282 paragraflar sanı birpara ilimpazlar tárepinen júdá joqarı dep esaplansada, Scheil sisteması házirgi kunge shekem qollanilib kelip atır ; atap aytqanda, zamanagóy izertlewshi Dominik Charpin olardıń ulıwma sanı 275 ke jaqın bolǵan degen juwmaqqa keliwge beyim. Paragraflardıń anıq sanın anıqlawdıń ılajı joq ekenligi Luvr stelasining old tárepindegi teksttiń bir bólegi qirib taslanǵanlıǵı menen baylanıslı. Elam húkimdarı Shutruk-Naxxuntening kórsetpesi menen, ol, shubhasız, sol dáwir ádetlerine kóre, óz atın hám jeńis haqqındaǵı jazıwdı stelaga oyıp qoyıwdı niyet etken, biraq belgisiz sebeplerge kóre bul erda jańa jazıw payda bolmaǵan. Óshirilgen ústinler sanı (beshdan ettigacha) izertlewshilerdiń tárepinen túrlishe bahalanadı ; uyqas túrde, pikirler joǵalǵan paragraflar sanı boyınsha parıq etedi. np4|Lakuna (tekst)| lakuni||Lacuna (manuscripts)
Stelanın' barelyefidan keyingi bólegi hám pútkil teris jaǵıı akkad tilinde qatarlar qısqa ústinler (ústinler) menen oralǵan bolıp, olar stela tepasidan onıń tiykarına shekem bolǵan jóneliste oqıladı. Nızamlar tekstin jazıwdıń ayriqshalıǵı sonda, onı qollaǵanlar derekti anıqlaw ushın bir neshe dástúrlerden paydalanǵanlar. Eramızǵa shekemgi III mıń jıllıq ortalarından aldın qáliplesken aldınǵı dástúrge kóre materialdıń vertikal ústinler hám kletkalarǵa bóliniwin názerde tutqan. Biraq, hár bir ideografiya belgisi sol tárzde ajıratılǵan, stelada bolsa bul princip bir belgine emes, bálki pútkil sóz yamasa sóz dizbegine salıstırǵanda qollanıladı. Bunnan tısqarı, derekti proektlestiriwde keyingi dástúrden paydalanılǵan, ol jaǵdayda belgiler old tárepden shep tárepten ońǵa, lekin arqa tárepte oń tárepten shepke jaylasqan. Daslep, estelik, aftidan, teksttiń 49 ústinin óz ishine alǵan, atap aytqanda : old tárepinde — 21 ústin, olardan hár biri 67-70 belginen ibarat 1114 qatardan ibarat 16 ústin saqlanıp qalǵan, arqa tárepinde — derlik tolıq saqlanıp qalǵan 28 ústin. hár biri 95-100 belginen ibarat 2524 qatardan ibarat ústinler. Sol tárzde jámi 3638 sızıq saqlanıp qalǵan. 700 ge jaqın qosıqtıń bir qatarı kirisiw hám epilogga arnalǵan ; qalǵan qatarlar haqıyqıy tártipke salıwdı óz ishine aladı.
Ayrım sebeplerge kóre, 282 paragraflar sanı birpara ilimpazlar tárepinen júdá joqarı dep esaplansa -de, Scheil sisteması házirgi kunge shekem qollanilib kelip atır ; atap aytqanda, zamanagóy izertlewshi Dominik Charpin olardıń ulıwma sanı 275 ke jaqın bolǵan degen juwmaqqa keliwge beyim. Paragraflardıń anıq sanın anıqlawdıń ılajı joq ekenligi Luvr stelasining old tárepindegi teksttiń bir bólegi qirib taslanǵanlıǵı menen baylanıslı. Elam húkimdarı Shutruk-Naxxuntening kórsetpesi menen, ol, shubhasız, sol dáwir ádetlerine kóre, óz atın hám jeńis haqqındaǵı jazıwdı stelaga oyıp qoyıwdı niyet etken, biraq belgisiz sebeplerge kóre bul erda jańa jazıw payda bolmaǵan. Óshirilgen ústinler sanı (beshdan ettigacha) izertlewshilerdiń tárepinen túrlishe bahalanadı ; uyqas túrde, pikirler joǵalǵan paragraflar sanı boyınsha parıq etedi. np4|Lakuna (tekst)| lakuni||Lacuna (manuscripts)
Sonday etip, 282 banddan 247 tasi saqlanıp qalǵan hám 35 ke jaqinı joǵalǵan dep shama etiledi. Iosif Klima (yurist) hám Shıǵıstı izertlewshi, 282 paragrafǵa dástúriy bóliniwdi saqlap, Scheilning qosımsha bólindileri paragraflar (mısalı, 176 a hám 176 b paragraflar ) bir waqtıniń ózinde kiritiledi, sebebi olardıń geyparaları úlkenlew gruppalarǵa gruppalanǵan (mısalı, paragraf ).
Bizge bólek-bólek etip kelgen Hammurapi nızamlarınıń nusqaları (házirge shekem jámi 30 dan artıq dizimler tabılǵan ) boslıq tekstin tolıqlıq menen bolmasa -de, málim dárejede qayta qurıw imkaniyatın beredi. Atap aytqanda, Ashurbanipal kitapxanası daǵı planshetlerde tórtew wayran etilgen paragraflar — 66, 71, 73, 96 (sonıń menen birge, §§ 23-27, 3-33, 42 hám basqa bir qatar bólimler, geyde hátte eki nusqada da ámeldegi) bar. 1914 jılda Pensilvaniya universiteti izertlewshilerdińi Nippurda tabılǵan, Nızamlardıń 90 -162-bántleri tekstin óz ishine alǵan hám tekstti on bir etiwmey atırǵan paragraf menen toltırıw múmkinshiligin beretuǵın planshetti baspa etiwdi. 1991 jılda 78 hám 79 -bántler arasındaǵı boslıqtı toldırǵan Nızamlardıń bir bólegi baspa etildi
Kómiw hám dástúr tárepleri tek jıynaqtıń huqıqıy bolmaǵan bólimlerida — kirisiw hám epilogda kórip shıǵıladı, eger nızamshılıq bóleginiń ózinde diniy turmıstıń kóplegen iskerlik tarawıların, sonday-aq ruxaniylardıń jeke hám múlkshilik huqıqların, qorǵalıwın huqıqıy tártipke salıwdı óz ishine aladı. Bobil sıyınıwxonalari múlki, antlar hám basqalar.
Xammurapi nızamlarınıń maqseti áyyemgi Mesopotamiyaning aldınǵı huqıqıy dástúrlerineden, atap aytqanda, ádet huqıqı hám korollıǵılıq nızamchiligidan paydalanıwǵa tiykarlanǵan iri reforma edi. Hammurapi nızamları birinshi zárúrli urınıw bolıp tabıladı birlestiriw nızam óz dáwiri talapları shıńında turǵan hám bir qatar Institutlar tárepinen izbe-iz ámelge asırılıp atırǵan ayriqsha principler haqqında. Aldınǵı huqıq dárekleriniń (ásirese, Lipit-Ishtar nızamlarınıń ) Nızamlarına tásiri geyde tuwrıdan-tuwrı qabıl etilgen bolsa -de, ulıwma alǵanda, olar óz dáwiri ushın aldıńǵı bolǵan júdá tereń oylanǵan hám ayriqsha huqıq sistemasın ańlatadı.
Nızamlardıń kiritiliwi jańa nızam jaratıwdı emes, bálki ózgergen sociallıq-ekonomikalıq sharayatlarǵa uyqas túrde oǵan anıqlıq kirgizgen halda ámeldegi huqıq sistemasın saqlap qalıwdı názerde tutdi; bul bir qatar jaqsı jolǵa qoyılǵan munasábetlerdi (suw suwǵarıw, salıqlar hám boj, bir qatar múlkshilik máseleler) tártipke salıw odat ixtiyoriga qoyılǵanlıǵı hám sol sebepli de tártipke asırılmaǵanlıǵın túsintiredi. kod tekstinde sáwlelendirilgen. Nızamlarda názerde tutılǵan jazalardıń salıstırıwiy salmaǵı da reforma menen baylanıslı boldı (atap aytqanda, mahkumning tólewge uqıpsızligi jaǵdayında járiymanı ólim menen almastırıwdı esapqa almaǵanda, 31 jaǵdayda ólim sazayı belgilendi).; bunday qattı sharalar jinoiy juwapkerlik da áyyemgi Jaqın Shıǵıs dáwirindegi jaza siyasatı dástúrlerineden, de tiykarlawshileri Bobil patshaligining tashkil tabıw faktidan kelip shıqqan edi. Basıp alınǵan aymaqlarda tınıshlıq hám tártipti saqlaw ushın qosımsha hám kóbinese qorqituvchi sharalardı kirgiziw ko'rsatilgan. Sońǵı jıllarda tabılǵan ideografiya estelikleri nızamlardıń dáreklerinen biri Xammurapi qabıl etken haqıyqıy sud qararları ekenliginen dárek beredi.sfn|Klima|1960|s=80sfn|D'yakonov i Magaziner|1952|s=297—303sfn|D'yakonov|1952|s=202sfn|Yakobson|1987|s=90[3]sfn|Sharpen|2013|s=212
Nızamlardı dúziwshiler olardı anıq, ısker, grammatik tárepten úlgili áyyemgi Bobil akkad tilinde jazǵanlar ; filologik tárepten Bobil kodı ájayıp kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe, kóplegen Akkad jazıwı esteliklari arasında ayriqsha „xattotlik u'lgisi“bolıp tabıladı. Nızamlar talay baslanıwiy nızamlardıń quramalılıǵı hám xaotik tábiyaatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ańlatpa qurallarınıń sezilerli puxtalıǵı menen (awdarmada mudamı da tolıq kóshiriliwi múmkin emes) hám júdá jónlıq menen aytılǵan ; bunnan tısqarı, olarda basqa áyyemgi háreketlerge tán bolǵan nomutanosiblik hám normalardıń tákirarlanıwı joq. Hammurapi nızamları normalarining "kazuistik retinde keń tarqalǵanlıǵı nızamlarǵa zamanagóy ilimiy qarawlardıń negizsiz qollanılıwı menen anıqlama bernedi; Bobil nızamshılıǵınıń bólekleniwi, kóp tárepten, redaktorlardıń ulıwmalastırıw qábiletiniń etiwmasligi menen emes, bálki áyyemgi yuristlerdiń óz dáwirdiń etikalıq normaları hám ilimiy jantasıwlarına muwapıq ǵárezsiz huqıqıy áhmiyetke iye bolǵanlıǵı menen baylanıslı. Faktlarga (mısalı, otani balası tárepinen tayaqlaw ), búgingi kúnde, qaǵıyda jol menende, arnawlı tártipke asırılmaǵan.
Normativ mazmunının' baylıǵı hám bir qatar taypalardıń (ásirese, jeke huqıq munasábetleri salasında ) rawajlanıw dárejesi boyınsha Hammurapi nızamları aldınǵı huqıqıy esteliklerden de, keyingilerinen de, atap aytqanda,Manu nızamları hám [[On eki keste nızamları| XII keste nızamlari] mıń jıllar ótip dúzilgen ]; bir qatar huqıqıy máselelerde Nızamlar avtorları áyyemgi Rimdiń klassik dáwirdiń eń ullı yuristlarigina ete alatuǵın mashqalalardi sheshiwge júdá jaqın kelgenler. Nızamlardıń qatań logikalıq hám rawajlanıwlastırılgan formulaları olardıń arqasında zamanagóy ilimpazlar ushın belgisiz bolıp qalıp atırǵan úlken teoriyalıq jumıs bar ekenin shama etiwge májbúr etedi.
Nızamlardıń dáslepki dilmashları óz awdarmaları bas betlarında kóbinese „kodeks“ terminin qóllawǵan bolsa -da, zamanagóy ilimde Hammurapi nızamları akt retinde Kodifikatsiya etilgen. I. M. Dyakonov aytıp ótkeni sıyaqlı, „Hammurapi kodeksi“ atı modernizaciya etilgen jáne bul esteliktiń formasına da, mazmunına da uyqas kelmeydi: birinshiden, kodeks, qaǵıyda jol menende, tiykarınan tek bir huquq salasın tártipke saladı., Nızamlar kóp tarmaqlı akt bolsa, ekinshiden, kodeks tiyisli social munasábetlerdi tártipke soluvchi aldınǵı nızamlardıń hámmesin yamasa kóbisin biykar etedi, Nızamlar tekstinde bolsa aldınǵı normativ hújjetlerdi óz kúshin joǵatǵan dep tabıw tuwrısındaǵı qaǵıyda kórsetilmagan, bul tek eski nızam kúshiniń saqlanıp qalıwı menen anıqlama bernishi múmkin. D. Sharpenning pikrine qaraǵanda, " dástúrler menen múqaddeslengen „kod“ belgisi bizgeshe jetip kelgen bir-birine uqsamaytuǵın huqıqıy normalar kompleksi ushın jetkiliklishe tabıslı kórinbeydi". Biraq, bir qatar izertlewshilerdiń Nızamlardı ishlar (lang-sum|di-altın) jıynaqlarına hám usı mánisten alıp qaraǵanda [[Birlestiriw (nızam )| birlashtiruvchi huqıqqa iye bolǵan dereklerge silteme etediler.[4]
20 -ásirdiń ortalarından baslap Hammurapi nızamlarınıń yuridik tábiyaati sorawqa tutila baslandı : kóplegen assurologlar Nızamlardıń patsha jazıwları menen uqsaslıǵın aytıp,Apologetic janridagi, bul tekst nızamshılıq ózgeshelikine iye emes degen juwmaqqa keldi.[5] np4|Kraus, Frits Rudol'f|F. R. Kraus|de|Fritz Rudolf Kraus, [6] L. L. Orlinnin' sózlerine kóre, „Áyyemgi Bobil sud processlerin Xammurapi nızamları normalari menen salıstırıwlaw olar ortasındaǵı baylanıslılıq joq ekenligin kórsetedi hám Xammurapining hár qanday shaǵımshı yuridikalıq máslahát ushın kodekske shaqırıq etiwi haqqındaǵı usınısı anıq bórttirip aytılǵan gápdir“[7] [8][9]
Xammurapi nızamlarınıń maqseti áyyemgi Mesopotamiyaning aldınǵı huqıqıy dástúrlerineden, atap aytqanda, ádet huqıqı hám korollıǵılıq nızamchiligidan paydalanıwǵa tiykarlanǵan iri reforma edi. Hammurapi nızamları birinshi zárúrli urınıw bolıp tabıladı birlestiriw nızam óz dáwiri talapları shıńında turǵan hám bir qatar Institutlar tárepinen izbe-iz ámelge asırılıp atırǵan ayriqsha principler haqqında. Aldınǵı huqıq dárekleriniń (ásirese, Lipit-Ishtar nızamlarınıń ) Nızamlarına tásiri geyde tuwrıdan-tuwrı qabıl etilgen bolsa -de, ulıwma alǵanda, olar óz dáwiri ushın aldıńǵı bolǵan júdá tereń oylanǵan hám ayriqsha huqıq sistemasın ańlatadı.
Nızamlardıń kiritiliwi jańa nızam jaratıwdı emes, bálki ózgergen sociallıq-ekonomikalıq sharayatlarǵa uyqas túrde oǵan anıqlıq kirgizgen halda ámeldegi huqıq sistemasın saqlap qalıwdı názerde tutdi; bul bir qatar jaqsı jolǵa qoyılǵan munasábetlerdi (suw suwǵarıw, salıqlar hám boj, bir qatar múlkshilik máseleler) tártipke salıw odat ixtiyoriga qoyılǵanlıǵı hám sol sebepli de tártipke asırılmaǵanlıǵın túsintiredi. kod tekstinde sáwlelendirilgen. Nızamlarda názerde tutılǵan jazalardıń salıstırıwiy salmaǵı da reforma menen baylanıslı boldı (atap aytqanda, mahkumning tólewge uqıpsızligi jaǵdayında járiymanı ólim menen almastırıwdı esapqa almaǵanda, 31 jaǵdayda ólim sazayı belgilendi).; bunday qattı sharalar jinoiy juwapkerlik da áyyemgi Jaqın Shıǵıs dáwirindegi jaza siyasatı dástúrlerineden, de tiykarlawshileri Bobil patshaligining tashkil tabıw faktidan kelip shıqqan edi. Basıp alınǵan aymaqlarda tınıshlıq hám tártipti saqlaw ushın qosımsha hám kóbinese qorqituvchi sharalardı kirgiziw ko'rsatilgan. Sońǵı jıllarda tabılǵan ideografiya estelikleri nızamlardıń dáreklerinen biri Xammurapi qabıl etken haqıyqıy sud qararları ekenliginen dárek beredi.
Nızamlardı dúziwshiler olardı anıq, ısker, grammatik tárepten úlgili áyyemgi Bobil akkad tilinde jazǵanlar ; filologik tárepten Bobil kodı ájayıp kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe, kóplegen Akkad jazıwı esteliklari arasında ayriqsha „xattotlik u'lgisi“bolıp tabıladı. Nızamlar talay baslanıwiy nızamlardıń quramalılıǵı hám xaotik tábiyaatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ańlatpa qurallarınıń sezilerli puxtalıǵı menen (awdarmada mudamı da tolıq kóshiriliwi múmkin emes) hám júdá jónlıq menen aytılǵan ; bunnan tısqarı, olarda basqa áyyemgi háreketlerge tán bolǵan nomutanosiblik hám normalardıń tákirarlanıwı joq. Hammurapi nızamları normalarining "kazuistik retinde keń tarqalǵanlıǵı nızamlarǵa zamanagóy ilimiy qarawlardıń negizsiz qollanılıwı menen anıqlama bernedi; Bobil nızamshılıǵınıń bólekleniwi, kóp tárepten, redaktorlardıń ulıwmalastırıw qábiletiniń etiwmasligi menen emes, bálki áyyemgi yuristlerdiń óz dáwirdiń etikalıq normaları hám ilimiy jantasıwlarına muwapıq ǵárezsiz huqıqıy áhmiyetke iye bolǵanlıǵı menen baylanıslı. Faktlarga (mısalı, otani balası tárepinen tayaqlaw ), búgingi kúnde, qaǵıyda jol menende, arnawlı tártipke asırılmaǵan.
Normativ mazmunının' baylıǵı hám bir qatar taypalardıń (ásirese, jeke huqıq munasábetleri salasında ) rawajlanıw dárejesi boyınsha Hammurapi nızamları aldınǵı huqıqıy esteliklerden de, keyingilerinen de, atap aytqanda,Manu nızamları hám [[On eki keste nızamları| XII keste nızamlari] mıń jıllar ótip dúzilgen ]; bir qatar huqıqıy máselelerde Nızamlar avtorları áyyemgi Rimdiń klassik dáwirdiń eń ullı yuristlarigina ete alatuǵın mashqalalardi sheshiwge júdá jaqın kelgenler. Nızamlardıń qatań logikalıq hám rawajlanıwlastırılgan formulaları olardıń arqasında zamanagóy ilimpazlar ushın belgisiz bolıp qalıp atırǵan úlken teoriyalıq jumıs bar ekenin shama etiwge májbúr etedi.
Nızamlardıń dáslepki dilmashları óz awdarmaları bas betlarında kóbinese „kodeks“ terminin qóllawǵan bolsa -da, zamanagóy ilimde Hammurapi nızamları akt retinde Kodifikatsiya etilgen. I. M. Dyakonov aytıp ótkeni sıyaqlı, „Hammurapi kodeksi“ atı modernizaciya etilgen jáne bul esteliktiń formasına da, mazmunına da uyqas kelmeydi: birinshiden, kodeks, qaǵıyda jol menende, tiykarınan tek bir huquq salasın tártipke saladı., Nızamlar kóp tarmaqlı akt bolsa, ekinshiden, kodeks tiyisli social munasábetlerdi tártipke soluvchi aldınǵı nızamlardıń hámmesin yamasa kóbisin biykar etedi, Nızamlar tekstinde bolsa aldınǵı normativ hújjetlerdi óz kúshin joǵatǵan dep tabıw tuwrısındaǵı qaǵıyda kórsetilmagan, bul tek eski nızam kúshiniń saqlanıp qalıwı menen anıqlama bernishi múmkin. D. Sharpenning pikrine qaraǵanda, " dástúrler menen múqaddeslengen „kod“ belgisi bizgeshe jetip kelgen bir-birine uqsamaytuǵın huqıqıy normalar kompleksi ushın jetkiliklishe tabıslı kórinbeydi". Biraq, bir qatar izertlewshilerdiń Nızamlardı ishlar (lang-sum|di-altın) jıynaqlarına hám usı mánisten alıp qaraǵanda [[Birlestiriw (nızam )| birlashtiruvchi huqıqqa iye bolǵan dereklerge silteme etediler.[4]
20 -ásirdiń ortalarından baslap Hammurapi nızamlarınıń yuridik tábiyaati sorawqa tutila baslandı: kóplegen assurologlar Nızamlardıń patsha jazıwları menen uqsaslıǵın aytıp,Apologetic janridagi, bul tekst nızamshılıq ózgeshelikine iye emes degen juwmaqqa keldi.[5] np4|Kraus, Frits Rudol'f|F. R. Kraus|de|Fritz Rudolf Kraus, [6] L. L. Orlinnin' sózlerine kóre, „Áyyemgi Bobil sud processlerin Xammurapi nızamları normalari menen salıstırıwlaw olar ortasındaǵı baylanıslılıq joq ekenligin kórsetedi hám Xammurapining hár qanday shaǵımshı yuridikalıq máslahát ushın kodekske shaqırıq etiwi haqqındaǵı usınısı anıq bórttirip aytılǵan gápdir“[7] [8][9]
Xammurapi nızamlarınıń ulıwma xarakteristikası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
.jpg){kind=link}
.jpg)
Xammurapi nızamları áyyemgi Mesopotamiya ideografiya nızamı rawajlanıwınıń shıńın hám insaniyat tariyxındaǵı birinshi sap dúnyalıq nızamshılıq esteligin, yaǵnıy sózdiń anıq mánisinde jazba huqıqtıń baslanıwın ańlatadı. Kóplegen áyyemgi huqıq esteliklerinen ayrıqsha bolıp esaplanadı, Nızamlar bólek nızamshılıq qaǵıydaları ushın múqaddes hám diniy motivlardıń derlik tolıq joq ekenligi hám huqıqıy táreplerdiń diniy hám etikalıq táreplerden anıq ajratılıwı menen xarakterlenedi.
Kómiw hám dástúr tárepleri tek jıynaqtıń huqıqıy bolmaǵan bólimlerida — kirisiw hám epilogda kórip shıǵıladı, eger nızamshılıq bóleginiń ózinde diniy turmıstıń kóplegen iskerlik tarawıların, sonday-aq ruxaniylardıń jeke hám múlkshilik huqıqların, qorǵalıwın huqıqıy tártipke salıwdı óz ishine aladı. Bobil sıyınıwxonalari múlki, antlar hám basqalar. sfn|Yakobson|1999|s=140sfn|Yakobson|1987|s=67sfn|D'yakonov i Magaziner|1952|s=303sfn|Klima|1960|s=80—81
Xammurapi nızamlarınıń maqseti áyyemgi Mesopotamiyaning aldınǵı huqıqıy dástúrlerineden, atap aytqanda, ádet huqıqı hám korollıǵılıq nızamchiligidan paydalanıwǵa tiykarlanǵan iri reforma edi. Hammurapi nızamları birinshi zárúrli urınıw bolıp tabıladı birlestiriw nızam óz dáwiri talapları shıńında turǵan hám bir qatar Institutlar tárepinen izbe-iz ámelge asırılıp atırǵan ayriqsha principler haqqında. Aldınǵı huqıq dárekleriniń (ásirese, Lipit-Ishtar nızamlarınıń ) Nızamlarına tásiri geyde tuwrıdan-tuwrı qabıl etilgen bolsa -de, ulıwma alǵanda, olar óz dáwiri ushın aldıńǵı bolǵan júdá tereń oylanǵan hám ayriqsha huqıq sistemasın ańlatadı.
Nızamlardıń kiritiliwi jańa nızam jaratıwdı emes, bálki ózgergen sociallıq-ekonomikalıq sharayatlarǵa uyqas túrde oǵan anıqlıq kirgizgen halda ámeldegi huqıq sistemasın saqlap qalıwdı názerde tutdi; bul bir qatar jaqsı jolǵa qoyılǵan munasábetlerdi (suw suwǵarıw, salıqlar hám boj, bir qatar múlkshilik máseleler) tártipke salıw odat ixtiyoriga qoyılǵanlıǵı hám sol sebepli de tártipke asırılmaǵanlıǵın túsintiredi. kod tekstinde sáwlelendirilgen. Nızamlarda názerde tutılǵan jazalardıń salıstırıwiy salmaǵı da reforma menen baylanıslı boldı (atap aytqanda, mahkumning tólewge uqıpsızligi jaǵdayında járiymanı ólim menen almastırıwdı esapqa almaǵanda, 31 jaǵdayda ólim sazayı belgilendi).; bunday qattı sharalar jinoiy juwapkerlik da áyyemgi Jaqın Shıǵıs dáwirindegi jaza siyasatı dástúrlerineden, de tiykarlawshileri Bobil patshaligining tashkil tabıw faktidan kelip shıqqan edi. Basıp alınǵan aymaqlarda tınıshlıq hám tártipti saqlaw ushın qosımsha hám kóbinese qorqituvchi sharalardı kirgiziw ko'rsatilgan. Sońǵı jıllarda tabılǵan ideografiya estelikleri nızamlardıń dáreklerinen biri Xammurapi qabıl etken haqıyqıy sud qararları ekenliginen dárek beredi.sfn|Klima|1960|s=80sfn|D'yakonov i Magaziner|1952|s=297—303sfn|D'yakonov|1952|s=202sfn|Yakobson|1987|s=90[3]sfn|Sharpen|2013|s=212
Nızamlardı dúziwshiler olardı anıq, ısker, grammatik tárepten úlgili áyyemgi Bobil akkad tilinde jazǵanlar ; filologik tárepten Bobil kodı ájayıp kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe, kóplegen Akkad jazıwı esteliklari arasında ayriqsha „xattotlik u'lgisi“bolıp tabıladı. Nızamlar talay baslanıwiy nızamlardıń quramalılıǵı hám xaotik tábiyaatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ańlatpa qurallarınıń sezilerli puxtalıǵı menen (awdarmada mudamı da tolıq kóshiriliwi múmkin emes) hám júdá jónlıq menen aytılǵan ; bunnan tısqarı, olarda basqa áyyemgi háreketlerge tán bolǵan nomutanosiblik hám normalardıń tákirarlanıwı joq. Hammurapi nızamları normalarining "kazuistik retinde keń tarqalǵanlıǵı nızamlarǵa zamanagóy ilimiy qarawlardıń negizsiz qollanılıwı menen anıqlama bernedi; Bobil nızamshılıǵınıń bólekleniwi, kóp tárepten, redaktorlardıń ulıwmalastırıw qábiletiniń etiwmasligi menen emes, bálki áyyemgi yuristlerdiń óz dáwirdiń etikalıq normaları hám ilimiy jantasıwlarına muwapıq ǵárezsiz huqıqıy áhmiyetke iye bolǵanlıǵı menen baylanıslı. Faktlarga (mısalı, otani balası tárepinen tayaqlaw ), búgingi kúnde, qaǵıyda jol menende, arnawlı tártipke asırılmaǵan.
Normativ mazmunının' baylıǵı hám bir qatar taypalardıń (ásirese, jeke huqıq munasábetleri salasında ) rawajlanıw dárejesi boyınsha Hammurapi nızamları aldınǵı huqıqıy esteliklerden de, keyingilerinen de, atap aytqanda,Manu nızamları hám [[On eki keste nızamları| XII keste nızamlari] mıń jıllar ótip dúzilgen ]; bir qatar huqıqıy máselelerde Nızamlar avtorları áyyemgi Rimdiń klassik dáwirdiń eń ullı yuristlarigina ete alatuǵın mashqalalardi sheshiwge júdá jaqın kelgenler. Nızamlardıń qatań logikalıq hám rawajlanıwlastırılgan formulaları olardıń arqasında zamanagóy ilimpazlar ushın belgisiz bolıp qalıp atırǵan úlken teoriyalıq jumıs bar ekenin shama etiwge májbúr etedi.sfn|Yakobson|1987|s=7—93sfn|Nikitina|2013|s=31—32sfn|Klima|1967|s=177sfn|D'yakonov i Magaziner|1952|s=303
Nızamlardıń dáslepki dilmashları óz awdarmaları bas betlarında kóbinese „kodeks“ terminin qóllawǵan bolsa -da, zamanagóy ilimde Hammurapi nızamları akt retinde Kodifikatsiya etilgen. I. M. Dyakonov aytıp ótkeni sıyaqlı, „Hammurapi kodeksi“ atı modernizaciya etilgen jáne bul esteliktiń formasına da, mazmunına da uyqas kelmeydi: birinshiden, kodeks, qaǵıyda jol menende, tiykarınan tek bir huquq salasın tártipke saladı., Nızamlar kóp tarmaqlı akt bolsa, ekinshiden, kodeks tiyisli social munasábetlerdi tártipke soluvchi aldınǵı nızamlardıń hámmesin yamasa kóbisin biykar etedi, Nızamlar tekstinde bolsa aldınǵı normativ hújjetlerdi óz kúshin joǵatǵan dep tabıw tuwrısındaǵı qaǵıyda kórsetilmagan, bul tek eski nızam kúshiniń saqlanıp qalıwı menen anıqlama bernishi múmkin. D. Sharpenning pikrine qaraǵanda, " dástúrler menen múqaddeslengen „kod“ belgisi bizgeshe jetip kelgen bir-birine uqsamaytuǵın huqıqıy normalar kompleksi ushın jetkiliklishe tabıslı kórinbeydi". Biraq, bir qatar izertlewshilerdiń Nızamlardı ishlar (lang-sum|di-altın) jıynaqlarına hám usı mánisten alıp qaraǵanda [[Birlestiriw (nızam )| birlashtiruvchi huqıqqa iye bolǵan dereklerge silteme etediler.[4]
20 -ásirdiń ortalarından baslap Hammurapi nızamlarınıń yuridik tábiyaati sorawqa tutila baslandı : kóplegen assurologlar Nızamlardıń patsha jazıwları menen uqsaslıǵın aytıp,Apologetic janridagi, bul tekst nızamshılıq ózgeshelikine iye emes degen juwmaqqa keldi.[5] np4|Kraus, Frits Rudol'f|F. R. Kraus|de|Fritz Rudolf Kraus, [6] L. L. Orlinnin' sózlerine kóre, „Áyyemgi Bobil sud processlerin Xammurapi nızamları normalari menen salıstırıwlaw olar ortasındaǵı baylanıslılıq joq ekenligin kórsetedi hám Xammurapining hár qanday shaǵımshı yuridikalıq máslahát ushın kodekske shaqırıq etiwi haqqındaǵı usınısı anıq bórttirip aytılǵan gápdir“[7] [8][9]
Birpara izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, nızamlar Sheyl tárepinen 19 -ásir tariyxıy haqıyqatlıqları, atap aytqanda, túrli milliy mámleketlerdiń qosılıwı, sonıń menen birge, klassik nızamlardıń qabıl etiliwi tásiri astında birlesken Bobil patshalıǵınıń nızamchiligi retinde klassifikaciyalanǵan.[10][11]
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Reflist
Ádebiyatlar
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ статья|автор=Delitzsch F.|заглавие=Zur juristischen Litteratur Babyloniens|ссылка=|издание=Beiträge zur Assyriologie und semitischen Sprachwissenschaft|год=1899|месяц=Februar|band=IV|номер=|seite=80
- ↑ kniga|avtor=Gusakov A. G.| zaglavie=Zakoni tsarya Xammurabi|otvetstvenniy=|ssilka=|mesto=SPb.| izdatel'stvo=Tipo-lit. Shredera|god=1904|stranits=|stranitsi=3—4|ref=
- ↑ 3,0 3,1 kniga|avtor=Grafskiy V. G.| zaglavie=Vseobshaya istoriya prava i gosudarstva: Uchebnik dlya vuzov|ssilka=|izdanie=2-ye izd., pererab. i dop|mesto=M.| izdatel'stvo=Norma|god=2007|stranits=|stranitsi=65—66|isbn=|ref=
- ↑ 4,0 4,1 4,2 kniga|avtor=np4|Rot, Ret Tobi|Roth M. T.| de|Martha T. Roth|zaglavie=Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor|ssilka=http://www.g2 rp. com/pdfs/LawCollectionsFromMesopotemiaAndAsiaMinor.pdf|otvetstvenniy=Contrib. by Harry A. Hoffner, Jr.; edit. by Piotr Michalowski|izdanie=|mesto=Atlanta, GA|izdatelstvo=Scholars Press|god=1995|pages=4|seriya=Writings from the Ancient World Society of Biblical Literature, vol. 6|isbn=0-7885-0104-6, ISBN 0-7885-0126 -7|ref=
- ↑ 5,0 5,1 5,2 stat'ya|avtor=Bottéro J.| zaglavie=Le «Sode» de Hammurabi|izdanie=Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa|god=1982|volume=XII|pages=409—444|issn=|ref=
- ↑ 6,0 6,1 6,2 stat'ya|avtor=Kraus F. R.| zaglavie=Ein zentrales Problem des altmesopotamischen Rechts: Was ist der Codex Hammu-rabi?| izdanie=Genava: une revue d'histoire de l'art et d'archéologie|god=1960|volume=vIII|pages=288—290|nodot=1
- ↑ 7,0 7,1 7,2 kniga|avtor=Orlin L. L.| zaglavie=Life and Thought ın the Ancient Near East|mesto=Ann Arbor, MI|izdatel'stvo=The University of Michigan Press|god=2007|pages=19|isbn=|ref=
- ↑ 8,0 8,1 8,2 stat'ya|avtor=Finkelstein J. J.| zaglavie=Ammiṣaduqa's Edict and the Babylonian «Law Codes»| ssilka=https://archive. org/details/sim_journal-of-cuneiform-studies_1961_15_3/page/103|izdanie=Journal of Cuneiform Studies|god=1961|volume=15|nomer=3|pages=103|ref=
- ↑ 9,0 9,1 9,2 kniga|avtor=Wells B.| zaglavie chast'=Law and Practice|zaglavie=A Companion tap Ancient Near East|otvetstvenniy=Edit. by Daniel C. Snell|mesto=Malden, MA|izdatel'stvo=Blackwell Pub.| god=2005|pages=185|seriya=Blackwell companions tap the ancient world., Ancient history|isbn=|ref=
- ↑ kniga|avtor=Jackson S. A.| zaglavie=A Comparison of Ancient Near Eastern Law Collections Prior tap the First Millennium BC|mesto=Piscataway, NJ|izdatel'stvo=Gorgias Press|god=2008|pages=11—12|seriya=Gorgias dissertations, 35; Near East series, vol. 10|isbn=|ref=
- ↑ stat'ya|avtor=Wiseman D. J.| zaglavie=The Laws of Hammurabi Again|ssilka=https://archive. org/details/sim_journal-of-semitic-studies_autumn-1962_7_2/page/162|izdanie=Journal of Semitic Studies|god=1962|volume=7|nomer=2|pages=162—167