Kontentke ótiw

Yaponiya imperatorı

Wikipedia, erkin enciklopediya

Yaponiya imperatorı— monarx hám Yaponiya imperator shańaraǵınıń basshısı. Yaponiya Konstitusiyasına kóre, ol Yaponiya mámleketi hám yapon xalqınıń birligi belgisi retinde belgilengen jáne onıń pozitsiyası «suveren húkimette bolǵan xalıqtıń shıdamlılıǵı»nan kelip shıqqan[1].Imperator úy xojalıǵı nızamı tiykarında imperator miyrasxorlıq úrim-putaǵın basqaradı[2].Ol, sonıń menen birge, sintoizm dininiń basshısı da bolıp tabıladı. Yapon tilinde imperator «Aspan húkimdarı» dep te awdarma etiledi[3].Yapon sintoizmi onı quyash hayal qudayı Amaterasunıń tuwrıdan-tuwrı áwladı dep biledi. Imperator, sonıń menen birge, Yaponiyanıń barlıq milliy ordenleri, medalları hám sıylıqlarınıń basshısı esaplanadı.Inglis tilinde imperator ushın „Mikado“ termini keń tarqalǵan bolıp, ol házirde gónergen dep esaplanadı[4].

Házirde Yaponiya imperatorı „imperator“ monarxiya ataǵına iye bolǵan dúnyadaǵı birden-bir mámleket basshısı bolıp tabıladı.Yaponiya imperatorlıq úyi dúnyadaǵı eń áyyemgilerden esaplanadı.Imperatorlardıń tariyxiy kelip shıǵıwı eramızǵa shekemgi III-VI ásirler aqırındaǵı Kofun dáwirine tuwrı keledi, biraq dástúriy Kodjiki (712-jılda pıtken) hám Nixon Shoki (720 -jıl tawsılǵan ) haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa kóre, Yaponiyaǵa eramızǵa shekemgi 660-jılda imperator Jimmu tiykar salǵan. Ol Amaterasunıń tikkeley áwladı ekenligi aytılǵan[5].


On toǵızınshı ásir ortalarınan baslap imperator sarayı Tokio (Yaponiyanıń házirgi paytaxtı ) orayındaǵı Edo qorǵanınıń eski ornında jaylasqan. Ilgeri imperatorlar derlik on bir ásir dawamında Kyotoda (áyyemgi paytaxt ) jasaǵan. Imperatordıń tuwılǵan kúni (házirde 23-fevral ) milliy bayram bolıp tabıladı.

Naruhito— Yaponiyanıń házirgi imperatorı. Ol 2019-jıl 1-mayda ákesi imperator Akixito taxttan waz keshkeninen keyin Xrizantema taxtına shıqtı.

Tariyxı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Imperator ótken zaman menen dawam etiw waqtı belgisi bolǵan bolsa da, imperator tárepinen ámelge asırılǵan húkimet dárejesi Yaponiya tariyxında sezilerli dárejede ózgergen.

Kelip shıǵıwı (eramızdan aldınǵı VII-VIII ásirler)

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

VII ásir baslarında imperator „Aspan balası“ dep atala baslandı.Imperator ataǵı Qıtaydan alınǵan bolıp, Qıtay belgilerinen kelip shıqqan, eramızǵa shekemgi VII-VIII ásirlerge shekem húkimranlıq etken tań qalǵanday yapon húkimdarlarına salıstırǵanda arqaǵa qaray qollanılǵan.

Nixon Shokidiń dástúriy esabına kóre, Yaponiyaǵa imperator Jimmu tárepinen eramızǵa shekemgi 660-jılda tiykar salınǵan. Biraq, zamanagóy ilimpazlardıń kópshiligi Jimmu hám toǵız birinshi imperatordıń tań qalǵanday ekenligine isenedi.

Zamanagóy tariyxshılar ádette Suininǵa shekem bolǵan imperatorlardı «tań qalǵanday» dep esaplaydı, sebebi olardıń ómirin tekseriw hám úyreniw ushın jetkilikli derekler joq. Imperator Sujin (eramızǵa shekemgi 148,30 -jıllar ) tariyxshılardıń pikirine kóre bar bolıw múmkinshiligi tuwrıdan-tuwrı bolǵan birinshi imperator bolıp tabıladı, biraq maǵlıwmat jetpegenligi sebepli ol da «tań qalarlıqtay» dep ataladı[6].Imperator Keykodan tartıp imperator Ingyoǵa shekem bolǵan imperatorlar (eramızǵa shekemgi 376,453-jıllar ) itimal faktlik dep esaplanadı. Imperator Anko (401,456 -jıllar ), dástúriy túrde 20-imperator, Yaponiyanıń pútkil yamasa bir bóleginiń tariyxiy húkimdarı bolǵan eń áyyemgi húkimdar bolıp tabıladı[7]. 29-Imperator Kinmei húkimranlıǵı (shama menen 509 ) zamanagóy tariyxiy sánelerdi tastıyıqlaw múmkinshiligi bolǵan birinshi imperator bolıp tabıladı[8][9]. Biraq, dáslepki imperatorlardıń dástúriy tárizde qabıl etilgen atları hám sáneleri Yamato úrim-putaǵınıń 50-húkimdarı imperator Kanmu (737-806 ) húkimranlıq dáwirine shekem „dástúriy“ sıpatta tastıyıqlanbaǵan[10].

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ „The Constitution of Japan“. Prime Minister of Japan and His Cabinet.
  2. ↑ „最高裁判所判例集 事件番号 平成1(行ツ)126“. Supreme Court of Japan.
  3. ↑ „Tennō“. Encyclopaedia Britannica.
  4. ↑ Kanʼichi Asakawa. The early institutional life of Japan: a study in the reform of 645 A.D.. Tokyo: Shueisha (1903), p. 25. „We purposely avoid, in spite of its wide usage in foreign literature, the misleading term Mikado. If it be not for the natural curiosity of the races, which always seeks something novel and loves to call foreign things by foreign names, it is hard to understand why this obsolete and ambiguous word should so sedulously be retained. It originally meant not only the Sovereign, but also his house, the court, and even the State, and its use in historical writings causes many difficulties which it is unnecessary to discuss here in detail. The native Japanese employ the term neither in speech nor in writing. It might as well be dismissed with great advantage from sober literature as it has been for the official documents.“
  5. ↑ „Amaterasu“. World History Encyclopedia.
  6. ↑ Yoshida, Reiji. „Life in the Cloudy Imperial Fishbowl“. The Japan Times (27-mart 2007-jıl). 27-iyul 2020-yilda túp nusqadan arxivlendi.
  7. ↑ Kelly, Charles F. „Kofun Culture“. Japanese Archaeology (27-aprel 2009-yil). 10-oktyabr 2021-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  8. ↑ Titsingh, pp. 34-36; Brown, pp. 261-62; Varley, pp. 123-24.
  9. ↑ Hoye, Timothy. (1999). Japanese Politics: Fixed and Floating Worlds, p. 78; "According to legend, the first Japanese emperor was Jinmu. Along with the next 13 emperors, Jimmu is not considered an actual, historical figure. Historically verifiable Emperors of Japan date from the early sixth century with Kinmei.
  10. ↑ Aston, William. (1896). Nihongi, pp. 109.

Siltemeler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaponiya_imperatorı&oldid=82251» saytınan alınǵan