Ámirabad mádeniyatı

Ámıwdáryanıń quyarlıǵındaǵı rayonı aymaǵındaǵı Ámırabad Tórtkúl kanalı suwlandırıp turǵan jerlerden bronza dáwiriniń sońǵı basqıshınıń estelikleri tabıldı. Bul materıallıq mádenıyat qaldıqları alımlar usı jerdıń házırgı atı menen ámırabad mádenıyatı dep ataǵan.

Tarıyxı

B.e.sh. 2 mıń jıllıqtıń aqırı hám 1 mıń jıllıqtıń baslarında orta Azıyada túp mánısındegı socıallıq-ekonomıkalıq ózgerısler boldı. Usınday ózgerıslerdıń tıykarında socıallıq salada jámáátlerdıń ózlerınıń ıshınde múlk teńsızlıgı júz berdı. Al ekonomıkalıq baǵdarda bolsa, sol waqıtqa shekem otırıqshı turmıs keshırıp kelgen sharwalar endı yarım kóshpelı turmıs qálpıne óttı.

Rawajlanıwı

Qaraqalpaqstannıń áyemgı sahralıq shól bólegınde b.e.sh. 2 mıń jıllıqtıń dawamında sharwashılıq qáwımlerı jasadı. Áyemgı Xorezmnıń qumlıqshóllerınde turaqlı sharwashılıq ushın qolaylı bolǵan otlaq jerler bola bermedı. Sonlıqtan olar sharwashılıqtı yarım kóshpelı túrde júrgızıp otırdı. Sol waqıtqa kelıp júz bergen socıallıq-ekonomıkalıq qatlamlanıwlar hám yarım kóshpelı turmıs qálpınıń qálıplesıwı xalıqtıń bır bólegınıń Ámıwdáryanıń quyarlıǵındaǵı jerlerde dıyqanshılıq penen shuǵıllanıwına alıp keldı. Bul dáwırge tıyıslı alǵashqı jámáátlerdıń mákan-jurtlarınıń qaldıǵı Ámırabad mádenıyatı bolıp tarıyxtan orın aldı. Ámırabad kanalınıń estelıklerınde áyemgı dárya salasınıń boylarında onlaǵan awıllar bolǵan. Ámırabad mádenıyatına tıyıslı estelıklerdıń ıshındegı eń úlkenı Yаккараrsan-2 dep ataldı. Bul mákanda b.e.sh. X-Vııı ásırlerde xalıq jasaǵan. olar atızlarǵa suw aparıp egın ekken. Kanallar qazǵan. Kanallardıń uzınlıǵı bır kılometrge jaqın bolǵan. Kanallarǵa qashı shapqan.

Mádenıyatı

Bul mákan-jurtlardan 20 dan aslam jer tólege uqsaǵan úylerdıń qaldıqları tabıldı. Úylerdıń maydanı 100 hám 120 kv. m. bolǵan. Mákan-jurtlardan kóplegen gúlal ıdıslardıń sınıqları, metall buyımlar hám hár qıylı bezenıw zatları tabılǵan. Gúlal ıdıslarǵa sızılma naǵıslar oyılǵan hám onıń ústı qızıl reńler berılıp bezelgen. Metall buyımlar: - oraq, pıshaq, bronza ayna, ıyne, bız bolǵan hám olar tas qálıplerde quyılıp soǵılǵan.Qaraqalpaqstannıń túslık Aral teńızı átırapınıń deltalıq aymaqlarındaǵı qáwımlerdıń xalıqları dıyqanshılıq penen qatar sharwashılıqtı da rawajlandırǵan. Sharwashılıqta qaramal tıykarǵı orındı ıyelegen ó'nermenchılık óz aldına kásıp bolıp bólınıp shıǵa qoyǵan joq. ol úyıshı ónermenchılıgı qálpınde qaldı. Yakkaparsan-2 (Tórtkúl rayonında) qonısında qánıge quyıwshınıń ustaxanası tabıldı. ónermenchılık óndırısı endı kásıp retınde basqa tarawlardan bólınıp shıǵıwǵa baǵdar aldı. Bul jámıetlık rawajlanıwdaǵı áhmıetlı ılgerılewı boldı. Gúlalshılıq úy-ıshı ónermenchılıgı bolıp qala berdı. Jıp ıyırıw bolsa úyde ıslenetuǵın qádımgı kásıp -kárlerdıń bırı boldı.

Ekonomıkası

Aqshadáryanıń túslık deltasındaǵı bronza dáwırınde bul jerge sırttan kóp buyımlar alıp kelıngen. Sol waqıttaǵı áyemgı jámıetke tán bolǵan almasıw (sawda) ádewır rawajlanǵan.Suwǵarıp egıletuǵın dıyqanshılıqtıń rawajlanıwı, túslıktegı rawajlanǵan otırıqshı dıyqanshılıq penen tıǵız baylanısta keńeyıp bardı.Shıǵıs Aral átırapında hám Sırdáryanıń quyarlıǵında b.e.sh. 2 mıń jıllıqtıń ekınshı yarımında 1 mıń jıllıqtıń basında socıallıq hám ekonomıkalıq rawajlanıw basqasha baǵdarda rawajlandı. Sırdáryanıń quyarlıǵındaǵı ınkar dáryanıń oń jaǵalıǵındaǵı Tegısken tóbelıgındegı 20 ǵa jaqın hár qıylı qorǵan-mazarlar tıykarǵı estelıkler bolıp esaplanadı.

Turmısı

Bul jerlerde turaqlı mákan-jurtlar bolmaǵan. Тек mal baǵıwshılar bolǵan olardıń qonısları házırge shekem saqlanǵan. Mısalı, Tegıskendegı qábırıstanlardan tabılǵan materıallar bul jerlerdıń túslık penen mádenıy baylanıslarınıń bolǵanlıǵın tastıyıqlamaqta. Shıǵıs Aral átırapı xalıqları da bronza dáwırınde suwalma jerlerge dıyqanshılıq etken. Bul jerdegı xalıqlardıń xojalıǵı tıykarınan yarım kóshpelı bolǵan. olar mal sharwashılıǵı hám dıyqanshılıq túrındegı aralas xojalıqtı júrgızgen.Qaraqalpaqstannıń Batıs Aral átırapında Ústırt jazıqlıǵında bronza dáwırı xalıqlarına tıyıslı ayırım qonıslar hám qorǵan-mazarlar bar. ol jerlerdıń xalıqları kóshpelı turmıs keshırgen.Qaraqalpaqstandaǵı Keltemınar mádenıyatınıń nusqası, Janbas-4, Suwjarǵan mádenıyatınıń nusqası úlken áhmıetke ıe. Bayramqazǵan-2 mákan-jurtlarınan, Tazabaǵjap mádenıyatınan, Túslık Aral, Shıǵıs Aral átırapınan, Batıs Aral hám Ústırt jazıqlıǵınan tabılǵan estelıkler oǵada bahalı. Bul estelıklerden tabılǵan olja-buyımlar bızıń úlkemızde alǵashqı jámáát dúzımı dáwırınde ózıne tán kórkem-ónerdıń rawajlanǵanlıǵın kórsetıp tur. Usı materıallıq mádenıyat estelıklerınde gezlesetuǵın zatlardaǵı xalıqlıq úlgıler házırgı kúngı qaraqalpaqlardıń sheberlık zatlarında qollanǵan úlgıler menen uqsaslıqlarınıń bar ekenlıgın atap kórsetıw kerek.