Úlken Qırq qız qorǵanı
Úlken Qırq qız qorǵanı – Ózbekstandaǵı mádeniy miyras obyekti. Arxeologiya esteligi. Obyekt dáwiri: Eramızdan aldınǵı IV-III ásirler, eramızdıń III-IV, VI—VIII ásirler. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ellikqala rayonı, Buxan Merey shirket xojalıǵında jaylasqan. Obyekt mánzili: „Qızıl qum“ MPJ. Kóshpes múlikke bolǵan huqıq:Mámleket múlki. Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniy miyras basqarması operativ basqarıw huqıqı tiykarında. Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń qararı menen 2019-jıl 4-oktyabrde Materiallıq mádeniy miyraslardıń kóshpes múlik obyektleri milliy dizimine kiritilgen – mámleket qáwipsizligine alınǵan[1][2]. Qorǵan Ayaz qorǵan esteliginen arqa tárepte jaylasqan. Aymaqta awıl xojalıǵı múlki yamasa turaq-jay qarabaxanaları saqlanıp qalǵan. Diywal sırtındaǵı atızlarda bolsa keń maydanda shashılıp jatqan ılaydan islengen ıdıs úzindileri tabılǵan bolıp, bul jerde burınları qala átirapındaǵı úlken kompleks bolǵanlıǵınan dárek beredi. Afriǵiylar úrim-putaǵı húkimdarlıǵı dáwirinde qorǵan jáne onıń átirapındaǵı aymaqlar gúlalshılıq islep shıǵarıw orayı bolǵan[3].
Úlken Qırq qız qorǵan esteligi qos diywal menen oralǵan. Diywallarına nayza siyaqlı mergen jaylar ornatılǵan, eki qabatlı ótiw jerine iye (koridordıń eni 2, 8—3 m). Esteliktiń aymaǵı 250 m x 215 metrdi quraydı. Sırtqı diywaldıń qalıńlıǵı 2, 8—3 metrge shekem, ishki diywalı bolsa — 1, 6 metrge shekem jetedi. Shahristan kvadrat formada shiyki gerbishten (40 -43 x40 -43 x10 -12) qurılǵan. Shahristan diywalı 3, 35 m biyikliktegi úsh paxsa tiykar ústine kóterilgen.
Ayırım jerlerde paxsalar arasına qamıs tóselgeni kózge taslanadı. Diywal boylap eki qabatlı, bir-birinen 25—26 m aralıqta jaylasqan zodiaklar saqlanıp qalǵan. Zodiaklar tuwrı múyesh formasında. Zodiaklardıń keńligi 8—9 metr bolıp, diywaldan tısqarı tárepke bórtip shıqqan. Ishki bólmelerdiń sızılması tuwrı múyesh formasında. Shahristan diywalınıń sırtında oq atıw jerlerinen tısqarı, diywal júzesinen 3, 80— 4 metr joqarıda jaqtılıq túsip turıwı ushın kvadrat kórinistegi túńlikler qaldırılǵan. Túńliklerdiń bir-birinen uzaqlıq aralıǵı 4, 5—4, 75 metrdi quraydı. Diywallardıń sırtqı bóleginde, 5, 50 m biyiklikte hár yarım metr uzaqlıqta tosın da jaylasqan. Qorǵanǵa kiriw jeri arqa-shıǵıs diywaldıń ortasında jaylasqan [4].
Sırtqı diywal tárepten shaxmat tártibinde eki qatarlı, nayza siyaqlı mergen jerler ashılǵan.
Úlken Qırq qız qorǵan esteligin arxeolog ilimpazlar Sergey Tolstov hám Yelena Nerazik úyrengen. 1938-jılda arxeologik qazılmalar waqtında tabılǵan[5]. Izertlewshilerdiń pikrine qaraǵanda, qorǵan áyyemgi Xorezmniń arqa-shıǵıs shegaraların qorǵaw maqsetinde qurılǵan. Y. Neraziktiń sózlerine kóre, qorǵannıń qublası -shıǵısında eramızdıń 7-8-ásirlerine tiyisli maydanı 12 x13 metr bolǵan temirdi qayta islew cexi qaldıqları tabılǵan. 1984-jılda Úlken Qırq qız qorǵan janındaǵı tegislikten mıs teńgeler menen tolıq ılaydan islengen ıdıs gúze tabılǵan. Íǵallıq hám shorlanıw tásirinde teńgeler korroziyaǵa dus kelgen. Olardıń ishinde tek bir teńge óz kórinisin saqlap qalǵan. Tazalaw procesinde teńgeniń aldınǵı tárepinde Xorezm húkimdarınıń barelyefi tabılǵan[6].
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ „Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-sonli qarori“.
- ↑ „Moddiy madaniy merosning koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-sonli qarori“.
- ↑ „Большая Кырк-Кыз-кала“. Qaraldı: 16-oktabr 2023-yil.
- ↑ {{{title}}}.
- ↑ „КРЕПОСТЬ КЫРК-КЫЗ-КАЛА“. Qaraldı: 16-oktabr 2023-yil.
- ↑ „Крепость Кырк кыз кала (Большая) в Каракалпакии.“. Qaraldı: 16-oktabr 2023-yil.