Áliy

 

Aliy

Aliy ibn Abu Talıp (aljaspasaq 600-jıl – 661-jıl, Kófa) – islamda „xulafa ar-rashidin“ („tuwrı joldan barǵan xalafalar“), dindarlar ortasında „sharyarlar“ dep atalǵan dáslepki 4 xalifadan tórtinshisi. Quraysh qáwiminiń hashimiyler shańaraģınan. Muhammadtiń ámekisi hám kúyewi (Fatima zahra bayı). Islamda júzege kelgen shialıq háreketi tikkeley Aliy atı menen baylanıslı.

Aliy hám onıń ulları

VII ásir ortalarında xalifa Usman siyasatınan narazılıq keń jámiyetshilikte tús aldı. Muhammedtiń barlıq júrislerinde qatnasqan, qorqpas hám sadıq ásker, óte sıyınıwshı insan, usta natıq Aliy xalifalıqqa múnásip talaban sıpatında kópshilik maqul edi. 656 – jıl iyunda Usman óltirildi hám Aliy xalifa dep qaģaza qılındı. Bıraq sahabalardan Talha hám az-Zubayr hámde Aliyge qaraģanda adavatta bolģan payǵambardıń bevası Aysha tárepdarları oǵan qarsı bas kóterdiler. Qatl etilgen Usmannıń qarındası Suriya hákimi Muoviya da Aliyge qarsı urıs daǵaza qıldı. 657-jıl Furat dáryası oń jaǵasında Siffin degen jerde júz bergen urısta Aliy qolı bálent kelgen bolsada, ol qarsıları menen kelisiwge kóndi. Bunnan narazı bolǵan Aliy áskerlerinen 12 mıń adam urıs maydanın tárk etti hám shet ellikler dep atalǵan diniy-siyasiy aǵımdı quradı. Shet ellikler qarsılaslarına qaraǵanda jeke terror usulın qollay basladı. 661 jıl 19-yanvarda Aliy Ibn Muljam degen shaxs tárepinen meshitten shıǵıw waqtında jarahatlanadı hám eki kúnnen soń dúnyadan ótedi. Islamda Aliy shaxsına múnásebet túrlishe. Shet ellikler oǵan óte jaman múnásebet bildirgen bolsa, shiyalar kerisinshe onı ilahiylestirip jibergen. Xalqı sunna Aliy shaxsına tegis hám tuwrı baha beredi. Anıq, Ali Umar al-Xattob sıyaqlı islam jeńisi jolında úlken xizmet kórsetken arbab, islam sıyınıwshıları, Quran hám onıń nusqaları hámde hádis ráwayatları menen baylanıslı kóp máselelerdiń tereń bilimdanı bolǵan. Aliy tárepdarları keyinshelik islamdaǵı shiyalıq (arab. – „shia“ – topar, bul orında „Ali tárepdarları“ mazmuninda) aǵımın quraǵan. Aliy shiyalardiń qahramanlıqları hám sayaxatlardı súwretlewshi júdá kóp ráwayatlar toqılǵan bul sunniyler ortasında da keń jayılǵan. Orta Aziya, tiykarınan Ózbekstanda bir neshe qádemja hám mazarlar Aliy atı menen baylanıp, muqaddeslestirilgen. Haqiyqatta bolsa Aliy Orta Aziya hám Iranda hesh qashan bolmaǵan.