Asan qayǵı

Asan qayģı

Asan qayǵı(15-asir) atanıp ketken Hasan Sábit ulı shama menen 1361-jılı yamasa 1370-jılı Edil boyında tuwılǵan. Ol qaraqalpaq, noǵay, qazaq ádebiyatı tarıyxında úlken iz qaldırǵan. XV ásirdiń 20-jıllarında Qazanǵa xan Ullı Muxammed bolǵan. Keyin 1456-jılı Jánibek xannıń ordası quralǵan. Sonıń ushın da, onıń tolǵawlarınıń tiykarı sol dáwirdiń tarıyxıy waqıyaları menen baylanıslı túrde berilgen. Xalıqtıń aytıwına qaraǵanda, Asan ómirindegi ádálatsızlıqqa ashınıp, turmısqa shın kózqaras penen qaraǵan oyshıllardıń biri bolǵàn. Sonıń ushın ol bir jerde otırıp oy súrgen adam emes. Jelmayaǵa minip alıp el gezgen. Edilden Túrkstanǵa shekemgi aralıqtı aralaģan. Xan aldında qaytpay, biy aldında búgilmey óz pikirin aytqan. Dáslep xan sarayında Jánibektiń aqılgóyi bolıp, sońınan xanǵa ókpelep, óz jurtınan shıǵıp ketiwiniń aqıbeti de usınnan bolsa kerek. Sebebi kópshilik tolǵawlarındà Jánibek xandı keskin túrde sınaydı. Jánibek xannıń sol waqıttaģı Altın Orda xanlarınıń biri menen shatasıp qalıwınıń ózi de Asan qayǵıǵa jaqpaydı. Ol ózi xannıń aqılgóy adamı sıpatında: «Urıs heshqanday baxıt alıp kelmeydi. Qandı qan menen juwıp bolmaydı. Olar menen jarasqanıń maqul», — dep táselle beredi. Biraq Jánibek bunıń aytqanın tıńlamaydı. Sonıń ushın da ol saraydı taslap ketken. Asandı qayǵıshıl deymiz. Biraq onıń qayǵısı jeke basınıń qayǵısı emes. Ol xalıq táǵdirin qayǵırıw menen birlikte barlıq janlı maqluqlardan, zıyanlı jánliklerge shekem onıń janı ashıydı. Asan qayǵı—filosof shayır. Sebebi onıń tolǵawlarında úlken filosofiyalıq lapız, tereń oy bar. Mısalı: Taza minsiz hasıl tas, Suw túbinde jatadı, Taza minsiz hasıl sóz, Oy túbinde jatadı, Suw túbinde jatqan tas, Jel tolqıtsa shıǵadı, Oy túbinde jatqan sóz, Sher tolqıtsa shıǵadı. Asan qayǵı kóp ǵana tolǵawların násiyat túrinde qaldırǵan. Onıń násiyatları kópshilikke maqul keletuǵın aqıl-násiyat túrinde beriledi. Adamlardı ayırıp qaramaw, ósek sózlerge isenbew, nápsiqawlıqqa berilmew, jıraw poeziyasınıń eń baslı teması dárejesine kóteriledi. Sonıń ushın da, onıń kóp tolǵawları xalıqtı aqıllandırıwǵa qaratılǵan. Ańızlarda aytılıwınsha, Asan qayǵı Sarıarqada—Ullıtawda qaytıs bolǵan.

Xalıq qáytip kún kórer

Quyrıǵı joq, jalı joq, Qulan qáytip kún kórer. Ayaǵı joq, qolı joq, Jılan qáytip kún kórer. Shıbın shıqsa jaz bolıp, Tazlar qáytip kún kórer. Jalań ayaq músápir, Ǵazlar qáytip kún kórer. Xan menen biyler qısqanda, Xalıq qáytip kún kórer.

El qádirin ne bilsin

Suw qádirin kim bilsin, Suwsap kelip qanbas. Ot qádirin kim bilsin, Suwıqqa tońıp kórmese. As qádirin kim bilsin, Qarnı ashıp kórmese. At qádirin kim bilsin, Jollardà qalıp júrmese. Jer qádirin kim bilsin, Basınàn dáwlet taymasa. El qádirin kim bilsin, Jawdan ayırıp almasa. Gúl qádirin kim bilsin, Ándiyshesi bolmasa. Ómir qádirin kim bilsin, Qáste bolıp qalmasa Arıw qádirin kim bilsin, Jolınà jılàp qàlmàsà. Dos qádirin kim bilsin, Dártine sherik bolmàsà.

* *

Kólde júrgen qońır ǵaz, Qır qádirin ne bilsin. Qırda júrgen tuwalaq, Suw qádirin ne bilsin. Jaman adam jelókpe, Er qádirin ne bilsin. Kóship-qonıp kórmegen, Jer qádirin ne bilsin. Qos qollap órmek órmegen, Aw qádirin ne bilsin, Shıńlarǵa shıǵıp kórmegen, Taw qádirin ne bilsin.