Aytıslar
Aytıs — qaraqalpaq xalq kórkem awızeki dóretpeleriniń belgili bir janrı retinde erteden tilge alınıp keldi. 1939-jılları O.Kojurov hám Q.Ayımbetovlar aytıstıń folklorımızdıń bir janrı retinde kórsetse, 1951-jılı N.Baskakov qaraqalpaq folklorın túrlerge bólgende juwap hám aytıstı qız-kelinshekler qosıqlarına kirgizip belgilegen edi. Qaraqalpaq kórkem awızeki dóretpelerin pútini menen izertlew jumısın qolǵa alǵan, ol tuwralı úlken izertlew dereklerin N.Dáwqaraev óziniń doktorlıq dissertatsiyasınıń birinshi tomın folklorǵa arnap, onnan qaraqalpaq kórkem awızeki dóretpeleriniń janrlarına tallaw bergen edi. 1950-jıllardıń basında pitken bul jumıs 1959-jılı basıla basladı. 1977-jılı úsh tomnıń birinshi folklorǵa arnalǵan tomı N.Dáwqaraevtıń "shıǵrmalarınıń tolıq jıynaǵı" menen (2-tom) óz aldına kitap bolıp basıldı.
Usı kitapta N.Dáwqaraev "Aytıs hám juwap" degen temada berilgen bólimde, qaraqalpaq dástúrlerinde qız-jigitlerdiń otırıspa merekelerinde uyqasımlı, astarlı sóz benen aytısıwlar oǵada kóplegen jıynalǵan. Bunday poetikalıq sóz benen aytısıw juwaptan baslanadı. Juwap demektiń mánisi egerde birew astarlıq, poetikalıq sóz benen sizge tiyip, ilip sóylese sizde bul kisiniń sózine ılayıqlı poetikalıq sóz benen juwap qaytarıwıńız kerek. Qaraqalpaq dástúrinde juwaptan jeńiliw uyat sanalǵan. Juwap sol aytısqan waqıttaǵı payt, háreket, waqıya menen baylanıslı boldı. Máselen, jigit úyge kirip kelip, úyde otırǵan qızlardı kózge ilmey sóylegendegi juwap aytıstıń bir túri.
Jigit:
- Haw kim eken desem,
- Qızlar eken ǵoy.
I- qız:
- Há qız adamnıń xorıma,
- Kózge ilinbes tarıma?
II — qız:
- Kózińe mayda temeki az kórineme?
Jigit:
- Tawdıń jırası bar,
- Hár sózdiń mánisi bar,
Qız:
- Amanbısań quda bala?
Jigit:
- Tentektiń aqılı tústen keyin degen.
Álbette bunda juwap aytısları qaraqalpaqlar arasında házirgi kúnde de kóplep ushırasadı. Toy merekesiz jol-jónekey aytıla beretuǵın, bir-birewdi utıw ushın qollanılatuǵın juwap aytısları qız-jigitler, jigitler-kelinshekler arasında oǵada kóp.
Folklordaǵı shayırlar aytısın jazba ádebiyattaǵ aytıstan ózgeshelikleri joqarıda kórsetip ótilgen edi. Folklordaǵı shayırlar aytısı mısalında Ájiniyaz benen Qız Meńeshtiń, Mansur menen Dámeniń aytısların kórsetse boladı. Jazba aytıslarda bul aytıstıń ózgesheligi folklorǵa tán bolǵan, olar bir-biri menen duslasqan waqıtta, yadtan shıǵarıp awızeki aytısqan. Shayırlar aytısqanda umtılıw-umıtıw kórkem sóziniń kúshliligi menen aytılıwınan degen oydıń tereń, sheber, ótkir beriliwi menen bayqaladı. Ájiniyaz benen Meńeshtiń suw boyında kórisip birinshi aytısı bılay baslanadı:
Ájiniyaz:
Tosınnan jaw kelsede tartınbaǵan,
Kóldegi úyrek-ǵazday ǵańqıldaǵan,
Qudasha sálemberdik kóriwden-aq,
Júzlerińiz jazǵı tanday jarqıraǵan,
Meńesh:
Saǵan men suwda turıp názer saldım,
Aǵeke sálemińdi álik aldım,
Keyinirek turıńiz, keyingenshe,
Kelgenińdi ǵapılda bilmey qaldım.
Ájiniyaz Qazaqstan shayır qızı Meńesh penen bir neshe jerde kózbe-kóz, júzbe-júz turıp yadtan shıǵarıp aytısadı. Olar suw boyında, qonaqta, toyda aytısqan sózlerin xalıq yadında saqlanǵan. Bul aytıs 1878-jılı Tashkentte shıǵarılatuǵın "Túrkstan walayatı" (11-12sanları) gazetasında basılǵan. Bul aytıs mazmunı hám kórkemligi boyınsha folklordaǵı qaraqalpaqlar ushında, qazaqlar ushın da, shayırlar aytısınıń óz aldına "Klassikalıq shıńı" desek boladı. Bul aytısta kórkem sózdi qurastırıwdıń sonday mánili úlgileri bar, bulardı basqa aytıslardan tabıw qıyın. Haqıyqatında da eki tuwısqan xalıqlar shayırlarınıń aytısı folklordıń tariyxında, ádebiyatımız tariyxında bezep turadı. Sonday-aq Mansur menen Dámenin, Altın menen Seydalının aytıslarının da áhmiyeti úlken.
Solay etip qaraqalpaq folklorındaǵı juwap aytısları menen awızeki, júzbe-júz turıp yadtan aytatuǵın shayırlar aytıs janrın qurap turadı hám usılar aytıs degenniń ne ekenin ańlatadı.
Belgili bir-eki tariyxsız, belgili bir waqıtsız, belgili bir orınsız eki jaqtıń yadtan shıǵarıp aytıwısız aytıs degendi kóz aldıńa keltiriw qıyın. Bul janrdıń ózgesheligi de usında.