Balxash kóli

Balxash kóli
Balxash
Jaylasıwı	Qazaqstan
Koordinatları	46°10′N 74°20′E
Okean tipi	qurǵaqlıq ishindegi tábiyiy kól
Tiykarǵı derekleri	Ili, Qaratal, Aqsuw, Lepsi, Ayakóz
Eń úlken uzınlıǵı	605 m
Eń úlken keńligi	74 km
Júzesi	suw kóbeygende 22 mıń km² suw azayģanda 17 mıń km²
Ortasha shuqırlıǵı	6 m
Eń úlken shuqırlıǵı	26,3 m
Shorlıǵı	arqa bólegimde 5,21 g/l

Balxash (qaz. Балқаш) -Qazaqstan Respublikası shıǵısındaǵı ko'l.Balxash-Alako'l háwizinde, teńiz júzesinen 340 m biyiklikte jaylasqan. Maydanı suwı kóbeygende 22 mıń km², azayģanda 17 mıń km² boladı. Uzınlıǵı 605 km, ortasha eni 41 km, eń keń jeri 74 km, eń tar jerı 8,5 km. Balxash arqa-shıǵıstan qubla-batısqa qaray yarım ay formasında sozılǵan. Suw kólemi 112 km³. Háwiziniń maydanı 501 mıń km². Ortasha shuqirliģi 6 m, eń tereń jerı 26,3 m, eń sayız jerı 2 m. Suwı derlik dushshi, arqa bóleginde ashshilaw (5,21 g/l). Balxash kólinde aralshalar kem, olardan eń irileri: Bosorol hám Tosorol. Balxash suwdı tiykarinan dáryalardan aladı : qubladan Ili,Qaratal, Aqsuw, Lepsa, arqadan Ayakóz dáryaları quyıladı. Ili dáryası suwı ko'lga quyılatuǵın ulıwma suw kóleminiń 75 - 80% in quraydı. Balxashtıń batıs hám arqa jaģalari (qirģoq) paleozoy jınıslarınan dúzilgen, arqa hám qubla jaģalari (qirģoq) qumli oypatlıqtan ibarat.Jaģa (qirģoq) sızıǵı tegis emes.

Kól júzesine jılına 120 mm jawın túsip, 950 - 1200 mm puwlanadi. Suwdiń temperaturası dekabrde 0°, iyulda 28°. Samallar kól suwın kúshli tolqınlantirip turadı. Kól noyabrden apreldiń yarımına shekem muzlaydi. Suw júzesiniń jilliq ózgeris amplitudasi derlik 3 m. Sariesik yarım aralsha kóldi gidrologik tárepten pariqlaniwshi eki bólim - batıs hám arqa bólimlerge bólıp turadı.Suwı ılaylı.Sıla,sazan,qarabaliq,alabug'a balıqlari awlanadi. Suw qusı kóp. Balxashta keme qatnaydi. Tiykarǵı pristanlari: Bóril-baytal, Borlitòbe. Arqa jaǵasındaǵı Balxash qalasında kán metallurgiya kombinati bar.

Kóldiń kelip shiģiwi

Balxash Neogen¹ - Tórtlemshi² dáwirlerde Turan plitasiniń áste shógiwi nátiyjesinde payda bolģan hám keyinirek qumli dárya shógindileri menen toltırılǵan keń Balxash-Alakól háwiziniń eń shuqir bóleginde jaylasqan.Háwiz Jungar Alataw jarıqlar sistemasınıń bir bólegi bolıp, onnan basqa Sasiqko'l,Alakól hám Ebi-Nur kóli de jaylasqan.(Jungar dárwazası arqasinda). Bul kól bir waqitlari pútkil Balxash-Alako'l tómenligin iyelegen, biraq Aral-Kaspiy háwizi menen baylanıspaǵan áyyemgi Xanxay teńiziniń qaldıqları

Túsinikler

¹ geologik dáwir, kaynozoy erasiniń ekinshi dáwiri

² geologik dáwir, Jer tariyxiniń zamanagóy basqishi, kaynozoy erasiniń úshinshi (házirgi) dáwiri