Beliz
Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Beliz (mánisleri).
Beliz (Belize) - Oraylıq Amerikadaǵı mámleket. Yukatan yarım atawdıń qubla-shıǵısında jaylasqan. Maydanı 22 966 km². Xalqı 434 098 adam (2024): Xalıqtıń etnikalıq quramı tiykarınan, negrler, mulatlar, duragaylar, indeycler. Xalıqtıń 60% i qalalarda jasaydı. Rásmiy tili - inglis tili. Dinge sıyınıwshılardıń 60% - katolik, qalǵanları - protestantlar. Paytaxtı - Belmopan qalası. Basqarıw tárepten 6 okrugqa bólinedi. Óz ara doslıq quramına kiredi. Mámleket baslıǵı Ullı Britaniya patshası - Charlz III, general-gubernator onıń wákili esaplanadı. 1973-jıl iyunǵa shekem ol Britaniya Gondurası dep atalǵan.
Tábiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Jer maydanı tiykarınan tegislikten ibarat, qubla bóleginde 1122 m ge shekem biyikliktegi Mayya tawları jaylasqan. Neft kánleri bar. Íqlımı - tropikalıq, passatlı (tropiklerden ekvatorǵa qaray mudam samal esip turadı). Hawanıń ortasha aylıq temperaturası 25°, 27°. Jılına 2000 mm ge jaqın jawın jawadı. Úlken dáryaları Rio-Ondo hám Beliz, kóller, jaǵa boylap laguna (qoltıq) lar kóp. Aymaǵınıń úlken bólegi ızǵar tropikalıq ormanlar, kóbisi qımbatlı terek túrleri menen qorshalǵan, arqasında - savanna. Beliz haywanat dúnyası hár túrli esaplanadı.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]XVI ásir baslarınasha Beliz aymaǵında indeyc qáwimleri jasaǵan. XVI ásir basında ispanlar basıp alǵan hám olardıń koloniyasına aynalǵan. 1862-jıldan Britaniya Gondurası atı menen Ullı Britaniya koloniyası. 1964-jıl ishki ózin-ózi basqarıw huqıqın alǵan. 1973-jıldan mámleket rásmiy túrde Beliz dep atala basladı. 1981-jıl 21-sentyabrde Beliz ǵárezsizligi daǵaza etildi.
Ekonomikası
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Beliz - agrar mámleket. Ekonomikasınıń tiykarı qımbatlı terek túrleri - qızıl, sandal tereklerin shetke shıǵarıw ushın tayarlaw hám qayta islew, saǵız islep shıǵarılatuǵın shiyki ónim - chikle smolası (jelimi) n jıynaw. Beliz shetke shıǵarılatuǵın ónimler, tiykarınan qumshekerqamıs, banan hám citrus miyweleri (apelsin, greypfrut) jetistiriwge qánigelesken. Kokos palması, ananas, banan, kakao, ishki tutınıw ushın mákke, salı da egiledi. Qubla aymaqlarda shárwashılıq penen shuǵıllanıladı. Balıq, teńiz haywanları awlanadı, sonıń menen birge taxta tiliw, polat prokatlaw hám azıq-awqat sanaatı kárxanaları bar. Elektr energiya islep shıǵarıw - 74 mln. kvt/saat.
Transportı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qattı qatlamlı avtomobil jolları - 1,4 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı - Beliz, onıń qasında, Stenli Fildta aeroport bar. Belizden shetke shiyki qumsheker, kiyim-kenshek, miywe konservaları, citrus miyweler, aǵashtıń qımbatlı túrleri, balıq shıǵarıladı. Azıq-awqat, ásbap-úskene, transport quralları, ximiyalıq tovarlar hám janılǵı keltiriledi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri - AQSh, Ullı Britaniya, Kanada, Yamayka, Meksika. Shet el turizmi rawajlanǵan. Pul birligi - Beliz dolları. "Amandala" (1969 -jıldan), "Beliz Tayme" ("Beliz waqtı", 1956-jıldan), "Gavernment gazett" ("Húkimet gazetası"), "Piplz pale" ("Xalıq nápesi", 1989-jıldan), "Riporter" ("Xabarshı", 1968-jıldan) gazetaları shıǵadı. 1937-jıldan yarım kommerciya radioesittiriw xızmeti bar.
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Nızam shıǵarıwshı organı - eki palatalı (senat hám wákiller palatası) Milliy jıynalıs (parlament). Atqarıwshı húkimet - bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet. Birlesken xalıq partiyası (1950), Beliz huqıqı ushın milliy alyans (1992), Birlesken demokratiyalıq partiya (1974) sıyaqlı partiyalar, Beliz milliy kásiplik awqam kongressi, Miynetkeshlerdiń birlesken ulıwma awqamı (1979, Xalıq aralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi) bar.
Dárekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl