Bixevioralizm

Bixevioralizm 1930-jıllarda Qospa Shtatlarda payda bolǵan Sociallıstık jantasıw. Bul sacialıstik minez-qulıqlardı túsindiriw hám boljaw ushın obiektiv, muǵdarlıq jantasıwdı atap ótiwde aldınǵı jantasıwlardan keskin parıq qiladi^[1]. Bul tábiyiy pánlerden keyin modellestirilgen minez-qulıq pánleriniń rawajlanıwı menen baylanıslı^[2]. Bexevioralizm socialıstik minez-qulıqtı qalıs, neytral kózqarastan túsindiriwi múmkinligin dawa etedi.

Bexevioralistlar nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud hákimiyat sıyaqlı institutlar hám túrli social ortalıqtaǵı gruppalardıń qásiyetlerin emes, bálki adamlardıń turpayı hám minez-qulqların úyreniwge ıntıladı jáne bul minez-qulıqtı sacial sistema menen baylanıslılıǵın túsintiredi^[3].

Payda bolıwı

1942-jıldan 1970-jıllarǵa shekem bixevioralizm qollap -quwatlandı. Itimal, bul termindi birinshi ret 1956-jılda baspadan shıǵarılǵan „AQShdaǵi socializm“ atlı kitabında kirgizgen Duayt Valdo bolǵan^[3]. Biraq bul termindi ǵalabalastirǵan Devid Iston edi. Bul socialogiyaǵa dástúriy hám jańa payda bolǵan jantasıwlar ortasındaǵı tartıs jayı edi^[4]. Bixevioralizmdıń kelip shıǵıwı kóbinese Chikago universiteti professorı Charlz Merriamdıń jumısı menen baylanıslı bolıp, ol 1920 hám 1930-jıllarda shaxslar hám gruppalardıń tek nızamlı yamasa rásmiy qaǵıydalarǵa qanday ámel qılıwların kórip shıǵıw ornına olardıń siyasiy minez-qulqların tekseriw zárúrligini aytıp ótken^[2].

Socialıstik jantasıw

„Bixevioralistik revolyuciya“ dan aldın sacialogiyaniń ulıwma pán ekenligi basekeli edi^[1]. Sınshılar sacialogiyani úyreniwdi birinshi náwbette sapa hám normativ dep bilgen hám ol jaǵdayda pán dep esaplaw ushın zárúr bolǵan ilimiy usıl joq ekenligin dawa etgen^[2]. Bixevioralistlar sociallıq pán retinde úyreniwlerin tastıyıqlaw ushın qatań metodologiya hám empirik izertlewlerden paydalanǵanler. Bixevioralistik jantasıw innovciyalıq edi, sebebi ol sorawdıń maqsetine munasábetti ózgertiredi. Ol tekseriliwi múmkin bolǵan faktlar menen tastıyıqlanǵan izertlewlerge ótti. 1954-63-jıllarda Gabriel Almond SSRCda komitet dúziw arqalı bixevioralizmdi salıstırıwdi sacialogiyaǵa qaratdi. 1960 hám 70-jıllarda ataqlılıqqa erisken dáwirde bixevioralizm realistik hám liberal jantasıwlarǵa qarsı shıqtı, olardı bixevioralistlar ,,dástúriy“ dep ataǵan hám basqa faktlarga tiykarlanmagan socialistik minez-qulıqtı úyrenedi.

Sacialistik minez-qulıqtı túsiniw ushın bixevioralizm tómendegi usıllardan paydalanadı: tańlaw, intervyu, ball hám sonıń menen birge, statistikalıq analiz^[1].

Bixevioralizm adamlardıń ózin qanday tutıwı kerekligine qaraǵanda gruppa pozitsiyalarinda ózin qanday tutıwın úyrenedi. Mısal ushın, Amerika Qospa Shtatları Kongressin úyreniw Kongress aǵzalarınıń óz pozitsiyalarinda ózin qanday tutıwın kórip shıǵıwdı óz ishine alıwı múmkin. Kongress qanday etip „harakat maydani“ jáne onıń átirapındaǵı hákimiyattıń rásmiy hám rásmiy bolmaǵan tarawlarına aylanıwı qızıq^[5].

Termindıń mánileri

Devid Iston 1950-jıllarda birinshi bolıp bixevioralizmdi bixeviorizmdan parıqlaǵan (bixeviorizm tiykarlanıp psixologiya menen baylanıslı bolǵan termin). 1940-jıllardıń baslarında minez-qulıqtıń ózi minez-qulıq haqqındaǵı pán dep ataldı hám keyinirek bixeviorizm dep at berildi. Biraq, Iston eki pánni parıqlawǵa háreket etdi^[6].

Obyektivliq hám biytáreplik

Devid Istonning sózlerine qaraǵanda, bixevioralizm „analitik, mazmunli emes, menshikli emes, ulıwma hám etikalıq emes, bálki túsindiriwge intilgan“^[7].Bunda teoriya socialistik minez-qulıqtı „hesh qanday etikalıq bahalardı kiritpesden“ bahalawǵa ıntıladı. Rodjer Beehler bunı „faktlar hám qádiriyatlardı ajıratıwǵa bolǵan talapları“ dep aytıp otedi.

Sın pikirler

Jantasıwda konservatorlarda radikallar tárepinen bahalanǵan bitáreplik ushın sın pikirge dus keldi. Konservatorlar qádiriyatlar hám faktlar ortasındaǵı farqdi socialistik filosofiyanıń múmkinshiliklerin buzıwdıń bir usılı retinde kóredi.Neal Rimerdıń pikrine qaraǵanda, bixevioralizm „etikalıq usınıslar beriw wazıypasın“ biykar etedi, sebebi bixevioralistlar „qádiriyatlardıń haqıyqat yamasa ótirik ekenlıǵin (demokratiya, teńlik hám erkinlik hám basqalar ) ilimiy tiykarlab bolmaydı hám nızamlı tekseriw sheńberinen sırtda“ dep esaplaydi.

Kristian Bay bixevioralizm psevdopolitik pán ekenligin hám ol „haqiqiy“ siyasiy izertlewlerdi ańlatpawina isenedi. Bay socializmdiń normativ hám etikalıq tekseriwinen ústin bolǵan empirik oy-pikirlerge qarsı shıqtı.

Bixevioralizm daslep " ápiwayı empirizm " dan uzaqlasqan háreketti ańlatqan, biraq jantasıw retinde „ ápiwayı ilim“ ushın sın pikir bildirilgen. Bunnan tısqarı, radikal sınshılar haqıyqattı bahalawdan ajıratıw socializmdi empirik úyreniwdi múmkinshiliksiz etedi, dep esaplaydi.

Derekler:

Derekler

[uz.wikipedia.org-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 https://uz.wikipedia.org/wiki/Maxsus:BookSources/0-8131-0805-5

[valt.helsinki.fi-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 http://www.valt.helsinki.fi/vol/tutkimus/julkaisut/verkko/behavior.htm

[archive.org-3] 3,0 ^3,1 https://archive.org/details/sim_american-political-science-review_1961-12_55_4/page/763

[4] ttps://uz.wikipedia.org/wiki/Maxsus:BookSources/0-416-83490-6

[5] ttps://archive.org/details/peoplepoliticsgo0005guyj

[6] ttps://archive.org/details/worldpoliticstre0000kegl_c4v0

[7] ttps://archive.org/details/rebirthofrussian00petr

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]