Burundi

Burundi, Burundi Respublikası (francuzsha: République du Burundi) - Oraylıq Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 27,8 mıń km2. Xalqı 6,4 mln. adam (1990-jıllardıń aqırları). Paytaxtı - Bujumbura qalası. Basqarıw tárepten 15 wálayatqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Burundi - respublika. Mámleket baslıǵı - prezident. 1996-jıl 25-iyuldaǵı mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde 1992-jılǵı Konstituciyanıń ámel etiwi hám Millet jıynalısı hám de partiyalardıń iskerligi toqtatıp qoyılǵan. Sentyabr ayında Millet jıynalısı hám partiyalardıń iskerligi qayta tiklendi. 1998-jıl 18-iyulda Millet jıynalısı ornına Ótiw dáwiri millet jıynalısı dúzildi.

Tábiyatı

Burundi Shıǵıs Afrika tawlıǵınıń arqa-batısında jaylasqan. Kembriyǵa shekem payda bolǵan kristall hám metamorfikalıq jınıslar jer maydanına shıǵıp jatadı. Relyefi, tiykarınan, tegistawlıq. Shıǵısında, Nil hám Kongo dáryaları háwizi arasında biyikligi 2000-2500 m bolǵan suw ayırǵısh dizbek bar. Tegistawlıq qubla-shıǵısta Malagarasi dáryası oypatlıǵına tik jarlar payda etip túsken.

Xalqı

Xalıqtıń 62% katolikler, 32% jergilikli dástúriy dinlerge ámel etedi, 6% musulmanlar. Rásmiy tili kirundi hám francuz tilleri. Xalıqtıń 6,3% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Bujumbura, Gitega, Muramvya.

Tariyxı

Burundi aymaǵında áyyemnen bantu hám pigmeylar qáwimi, XV-XVI ásirlerde efioid qatlamına tiyisli urısqaq kóshpeli shárwa qáwimler jasaǵan. Dáreklerge kóre, házirigi kúnde Burundi aymaǵında 1558-jılda dáslepki patshalıqlar shólkemlesken. Ntare 1-mayda xanlıqlardı birlestirip, kúshli mámleketke tiykar salǵan. Wálayatlardı shahzadalar basqarǵan. XIX ásir aqırlarında mámleketke evropalıq missionerlar kirip keldi. 1899-jılda Burundi Germaniya Shıǵıs Afrikası quramına qosıp alındı. Birinshi jáhán urısı waqtında Burundidi Belgiya armiyası iyeledi (1916). Versal kelisim shártnaması, Milletler Awqamı sheshimine muwapıq Burundi Urundi atı menen Belgiya ıqtıyarına ótti.

Mámleketti Belgiya rezidenti qadaǵalawında patsha (mvami) basqardı. Kolonizatorlar xalıqtı kofe, paxta sıyaqlı eksport tovarlar jetistiriwge májbúr etti. Burundi xalqı kolonizatorlarǵa qarsı uzaq waqıt gúres alıp bardı. Bul gúres Ekinshi jáhán urısınan keyin Afrikada baslanǵan milliy azatlıq háreketi tásirinde háwij alıp ketti. 50-jıllar aqırında Burundidaǵı azatlıq háreketi shólkemlestirilip basladı. Mámlekette siyasiy shólkemler payda boldı. 1959-jıl dúzilgen milliy rawajlanıw hám birlik partiyası Burundige ózin-ózi basqarıw huqıqı beriliwin, keyinirek koloniya basqarıw principin tamamlawdı talap etti.

Xalıq partiyaǵa qayırqomlıq bildirdi. Belgiya húkimranları azatlıq gúresin basqarıw maqsetinde jergilikli basqarıw shólkemlerin dúziwge razılıq berdi. Áyne waqıtta túrli partiya hám shólkemler arasında óz-ara daw qozǵadı, qáwimlerdi bir-biri menen urıstırıp qoydı. Biraq miynetkesh kópshilik azatlıq gúresin passivlestirmedi. Aqırı kolonizatorlar Burundi ǵárezsizligin tán alıwǵa májbúr boldı. 1962-jıl 1-iyulda ǵárezsiz dep daǵaza etildi. 1966-jıl noyabrde monarxiya awdarılıp, respublika daǵaza etildi. 1962-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 6 -yanvarda Ózbekstan Respublikasınıń suverenitetin tán alǵan.

Bayramları

Milliy bayramı - 1-iyul, Ǵárezsizlik kúni (1962).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Birlik hám milliy rawajlanıw partiyası (UPRONA), 1959-jılda tiykar salınǵan; Burundide demokratiya ushın front, 1986-jılda tiykar salınǵan. Burundi miynetkeshleri birlespesi kásiplik awqamı, 1967-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Burundi - ekonomikalıq tárepten pás rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimniń 13% i sanaat, 48,5% i awıl xojalıǵı beredi. Miynetke jaramlı xalıqtıń 90% awıl xojalıǵı (tiykarınan dıyqanshılıq hám shárwashılıq) nda bánt. Biyday, aq júweri, mákke, banan, tarı, maniok, shay egiledi. Kofe hám paxta Burundidiń tiykarǵı eksport eginleri bolıp tabıladı. Qaramal, eshki, qoy baǵıladı. Tanganika kólinen balıq awlanadı. Burundi sanaatı endi rawajlanıw basqıshına kirdi. Mámlekette awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleytuǵın orta hám kishi sanaat kárxanaları bar. Kofe hám paxta tazalaw, jer ǵoza mayın islep shıǵarıw, awıl xojalıǵı úskeneleri, sabın, lak boyaw zavodları hám ayaq kiyim, mebel fabrikaları bar.

Transportı

Burundida transport jolları joq. Ishki hám sırtqı júkler avtomobil jolları (uzınlıǵı 6,3 mıń km) hám de suw hám hawa jolları arqalı tasıladı. Tanganika kólinde kemeler qatnaydı (tiykarǵı portı: Bujumbura). Shetke kofe, paxta, kán-teri ónimi, qaramal, qalay koncentratın shıǵaradı hám shetten toqımashılıq, azıq-awqat, neft ónimleri, transport quralların keltiredi. Belgiya, AQSh, Germaniya, Ullı Britaniya hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Pul birligi - Burundi franki.

Medicinalıq xızmeti, xalıq bilimlendiriwi, mádeniy bilimlendiriw hám ilimiy mákemeleri

Burundide 4,5 mıńnan aslam orınlı 30 ǵa jaqın emlewxana hám 120 dan zıyat medicinalıq oray bar. 1962-jılǵa shekem xalıqtıń 98% i sawatsız bolǵan. 1967-jıldan mámleket mekteplerinde oqıw biypul. Burundide 6 jıllıq baslanǵısh mektepler, 6-7 jıllıq orta mektepler bar. Mektep oqıtıwshıları Bujumburadaǵı universitet hám joqarı pedagogika mektebinde tayarlanadı. Burundide awıl xojalıǵı institutı (1958-jılı dúzilgen) nda bar.

Ilimiy mákemeleri

Awıl xojalıǵı izertlewleri institutı, Gidrometeorologiya milliy orayı, Medicina boyınsha izertlew laboratoriyası. Bujumburada universitet kitapxanası hám ǵalabalıq kitapxana, Gitega qalasında Milliy muzey isleydi. Bujumburada Burundi mádeniy orayı ashılǵan.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Burundidegi tiykarǵı gazeta hám jurnallar: "Renuvo dyu Burundi" ("Burundi tikleniwi", francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik húkimet gazeta, 1978-jıldan), "Ubumve" ("Birlik", kirundi tilinde shıǵatuǵın háptelik gazeta, 1971-jıldan), "Byulleten ekonomik e finanse" ("Ekonomikalıq hám finanslıq byulleten", francuz tilinde ayına 2 ret shıǵadı), "Gid" ("Jolnama", francuz hám kirundi tilinde shıǵatuǵın aylıq informaciya byulleteni, 1970-jıldan) "Kyultyur e sosete" ("Mádeniyat hám jámiyet", hár sherekte francuz tilinde shıǵatuǵın jurnal, 1978-jıldan). Burundi baspasóz agentligi - BAP 1976-jılda dúzilgen. Burundi milliy radioesittiriwi hám telekórsetiwi 1960-jılda dúzilgen.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Xalıqtıń turar jayları kópshiligi sırıqshalardan sırıq qadalıp, arasına shax-puta, qamıs hám ǵawısh qorshap jasalǵan domalaq ılashıqlardan ibarat, tóbesi de ǵawısh penen jabıladı. Ílashıq ishi qamıs mardan menen bólinedi. Awıl qorǵanları tóbelikler hám qır janbawırlarına tarqaq halda jaylasqan. 50-jıllardan tuwrı múyeshli, teris aywan hám áynekli turar jaylar payda boldı. Tóbesin qos qıyalı etip jabıw ádet kórinisine kirdi. Bujumbura arqasında zamanagóy evropasha ımaratlar qurıla basladı. Kórkem ónermentshilikte shıpta, sebet, ıdıs, qaqpaq sıyaqlı túrli kólem hám formadaǵı zatlar toqıw rawajlanǵan. Buyımlar hár túrlı naǵıslar menen bezetiledi. Aǵashtan adamlar hám haywanlardıń háykellerin, qalqan hám sadaqlardı, qaplardı isleydi.

Muzıka

Burundi dástúriy muzıkalıq mádeniyatı qosıq janrları, saz ásbapların atqarıw usılı hár túrliligi menen ajıralıp turadı. Túrli úrp-ádetler, kómiw dástúri hám perzent tuwılıwına arnalǵan ayrıqsha muzıkalar bar. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin, kórkem óner dástúrleri úzliksiz túrde úyrenile basladı, bir neshe qosıq hám oyın ansamblleri dúzildi.