Birinshi jáhán urısı

Birinshi jáhán urısı yaki Ullı urıs (ingl. World War I, rus. Пе́рвая мирова́я война́) — Evropadaǵı eki mámleket koaliciyaları ortasındaǵı áskeriy kelispewshilik bolıp, 1914-jıl 28-iyuldan 1918-jıl 11-noyabrge shekem dawam etken. Oǵan jámi 38 mámleket qatnasqan bolıp, urıs waqıyaları Jaqın Shıǵıs, Afrika hám Aziyanıń bir bólegine de tarqalǵan.

1914-Jılǵa evropanıń ullı mámleketleri eki áskeriy-sıyasıy awqamǵa bólingen: Rossiya,Franciya hám Ullı Britaniya Antantaǵa kirgen, Germaniya, Avstro-Vengriya hám Italiya Úshlik awqamǵa kirgen. 1914-Jılı 28-iyunda Avstro-Vengriya Taxtı miyrasxorı Franc Ferdinandtı, Bosniyalı serb Gavriylo Princip tárepinen atıp óltiriledi.Avstro-Vengriya Franc Ferdinand óliminde Serbiyanı ayıpladı.Bul waqıyalar Iyul Krizisine alıp keldi.Rossiya Serbiyanı qorǵawı haqqında járiyaladı. Sol jılı 25-ıyulda Rossiya óz armıyasın Urısqa tayar turuwın qadaǵalap basladı. Rossıya 26-Háset(Iyulda) Óziniń evropada jaylasqan jerlerinde sırlı ásker jiynawdı basladı.Avstro-Vengriya Serbiyaǵa orınlanbas shártler menen últimatum jiberedi,Serbiya últimatumnıń bir shártinen bas tartadı, Avstro-Vengriya sonı báne etip 28-Háset(iyulda) Serbiyaǵa urıs járiyalaydı.4-Súmbile(avgustqa) kelgende urısqa Germaniya Imperiyası, Úshinshi Francıya Respublikası hám Ullı Britaniya qosıldı.Sol jıldıń Qawıs(noyabr) ayına kelip Germaniya, Avstro-Vengriya, Osmaniyler Imperiyası hám Bolgariya Oraylıq Mámleketler awqamın dúzdi.1915-Jıldıń Sáwir(aprel) ayına kelip Italiya Satqınlıq etip Antantaǵa, Ullı Brıtaniya, Franciya, Rossiya hám Serbiya tárepte Urısqa qosıladı.1914-Jılı baslanǵan urıs Germaniya ushın eki frontqa edi,bul jaǵdayǵa Germaniya Shliffen Rejesin tayarlap qoyǵan edi. Shliffen rejesi boyınsha Germaniya Beniliyukstan(Niderlandiyasız)Francıyaǵa kútilmegen hújim jasap Francıyanı tez jeńıw hám Francıya menen fronttaǵı armıyanı Rossıya táreptegi frontqa aparıp Rossıyanı da jeńiw edi. Batıs Frontta(Francıya menen front)úlken nátiyjeler joq, al urıs bolsa bir jerde turıp qaldı,Shıǵıs frontta bolsa(Rossıya menen front)Germaniya, Avstro-Vengriya menen birge Rossıyaǵa qarsı urıstı, 1915-jıldıń miyzan(sentyabr) ayına kelip Nemisler(Germaniya hám Avstro-Vengria) shıǵıs frontta Polshanı tolıq, mınsk guberniyasınıń bólegin basıp alǵan edi.