Cingi
Cingi (russhada цинги, malag. tsingy) — Madagaskardıń tawlı aymaqlarında jaylasqan hám keń maydanlarǵa sozılǵan, vertikal qırlı ushlarǵa iye "taslı toǵaylıqlar"dan ibarat dizbekler yamasa sol dizbeklerdiń bir shıńı. Bul ózine tán ekzotikalıq landshafttıń ayrıqsha túri álleqashan Madagaskar atawınıń belgili turistlik ornına aylanǵan bolıp, cingi hátte UNESCOnıń Jáhán miyrası obyektleri dizimine kirgizilgen.
Cingi tiykarınan atawdıń batıs jaǵasındaǵı Cingi-de-Bemaraxa qorıqxanası aymaǵında jaylasqan. Bul "taslı toǵaylıqlar"dıń bálentligi shama menen 70 metr, shıńları bolsa pıshaqtıń júzi sıyaqlı ótkir. Bunda ushqır qırlı taslar oǵada tıǵız jaylasqan bolıp, bul jerde hátte ósimlikler de kem ushıraydı: adamzat ushın bunday taw jınıslarına arnawlı úskenelersiz bekkem jarmasıp alıw derlik múmkin emes. Sonlıqtan cingi dizbekleri Madagaskar flora hám faunasınıń kóplegen endemikalıq túrleri ushın qolay jasaw jayı bolıp tabıladı. Bul jerlerde haywanlardan aq lemurlar hám ayırım jabayı quslar ushırasadı.
Etimologiya
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Malagasi tilinde bul taslı landshaft tsingy dep ataladı. Qızıǵı sonda, negizi qaraqalpaqshaǵa "iyne" dep awdarmalanatuǵın bul sóz "taslı toǵaylıqlar"dıń hám pútkil dizbeklerine, hám ayırım alınǵan bir shıńına qarata isletiledi. Demek grammatikalıq jaqtan alıp qarasaq, "cingi" hám birlik hám kóplik sanlardı bildiredi. Solay etip cingi dizbeklerin qaraqalpaqshada "ayaq ushında juretuǵın jer" yamasa "jalań ayaq júriw imkansız jer" dep ańlatıw múmkin[1]. Ayırım ilimpazlardıń shamalawınsha, jergilikli tildegi bul terminniń kelip shıǵıwı onomatopeyalıq tiykarǵa iye: vertikal ushqır qırlı "taslı toǵaylıqlar"ǵa samal kelip urılǵanda "cingi" sóziniń aytılıwı kibi dawıs shiǵadı eken.
Payda bolıw tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Qániygelerdiń pikirlerine qaraǵanda, bul taslı ushlar eki basqıshta qáliplesken. Dáslep bul aymaq dúnya okeanı astında jaylasqan bolıp, sol waqıtları cingilerdiń tiykarı, yaǵnıy tómengi bólegi payda bolǵan. Marjan rifleriniń qaldıǵı bolǵan bul suw astı maydanları millionlap jıllar dawamında ózinde kóp metrli porlı hám hákli shógindi kánlerin toplaǵan. Biraq cingilerdiń juwmaqlawshı qáliplesiwi qurǵaqlıqta, atawdıń bul bólegi geologiyalıq processler nátiyjesinde okean túbinen jer betine shıqqanınan keyin júz bergen. Ilimpazlardıń aytıwlarına qarasaq, cingilerdiń házirgi kóriniske keliwinde suw erroziyası sheshiwshi áhmiyetke iye bolsa da, samaldıń hám jawın suwınıń da orınları ayrıqsha. Porlı hám hákli jınıslar suw quramındaǵı ximiyalıq elementler tásirine hár túrli qarsılıq kórsetedi. Kúshli jawınlar nátiyjesinde turaqsız porlı shógindi jınısları erigen hám juwılıp ketken. Al ximiyalıq tárepten turaqlılaw hákli qatlamlar qalıp, shıńları ushqır taslı toǵaylardı payda etti. Sonı da aytıp ótiw kerek, bul jerler pútkilley jansız aymaq emes. Tómende, quyash nurı kirip barıwı múmkin bolǵan keń orınlarda, qus hám mayda haywanlarǵa jasaw imkanın beretuǵın azlı-kem terekler ósedi.
Cingi hám turizm
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Cingi alaplarında hátte ayaq kiyimde háreket qılıw júdá qıyın bolıwına qaramay, sayaxatshılar, ásirese alpinizm ıshqıpazları ushın kútá súykimli jer sanaladı. Sonlıqtan Madagaskar húkimeti olardı nızamshılıq dárejesinde qorǵaydı. Mámlekettegi ayırım qorıqxanalar atamalarında da cingi sózi qosıp isletiledi: Cingi-de-Bemaraxa, Cingi-de-Namuruka. Sáykes ráwishte atawdıń batıs hám arqa-batıstaǵı bóleklerinde jaylasqan bul qorıqxanalardan tısqarı, cingi Madagaskardıń arqa tárepindegi Ankarana taw tutaslıǵı aymaǵında da gezlesedi.