Edige

Edige dástanı − qarqalpaq dástanları arasında sóz kórkemligi joqarı, syujetlik hám kompoziciyalıq jaǵınan turmısqa ádewir jaqın, xalıqtıń súyip tıńlaǵan dástanlarınıń biri. Dástan qaraqalpaqlardan tısqarı qazaq, noǵay, bashqurt, ózbek, tatar hám basqa da túrkiy xalıqlar arasında keń tarqalǵan. Biraq, onıń tolıq nusqaları qaraqalpaq hám noǵay xalqıları arasında ushıraydı. Edige negizinde tarıyxıy adam. Ol Amir Temurdıń belgili áskerbasshılarınıń biri. Edige Túrkiy xalıqlardıń Mańǵıt taypasınan shıqqan bolıp, dáslep Aq Orda xanı Orıs xanǵa, sońınan Amir Temurge xızmet etken. Ol dáslep Túrkstanda Aq Orda áskeriniń shep qanatın basqarıwshı, sońınan Xorezm húkimdarı sıpatında da kórinedi. Bul úlkelerde 25 jılday ómir keshirip, sońınan Mamaydıń óliminen keyin Altın Ordada ámirlik etken. Sarayshıq, Qırım hám Kavkaz dalaların aralaǵan. Sonıń ushın da, onıń ómiri ádewir qospalı sıpatqa iye. Usınday sebeplerge baylanıslı ol haqqında hár qıylı dástan variantları toqılǵan. Edige dástanınıń eń birinshi qaraqalpaqsha variantı 1905-jılı Peterburg universitetiniń studenti I.A.Belyaev tárepinen Shımbaylı Bekmurat jırawdan jazıp alınǵan hám 1917-jılı Ashxabadta bastırılǵan. Sońınan, 1934-jılı folklorshı Qallı Ayımbetov tárepinen Erpolat jırawdan «Edige» niń jáne bir variantı jazıp alınıp, 1937-jılı Moskvada bastırıp shıǵarılǵan. Folklorshı alımlar tárepinen «Edige» niń birneshe variantları jazıp alındı. Bulardıń arasında Erpolat jıraw, Óteniyaz jıraw, Qıyas jıraw, Jannazar jıraw, Esemurat jıraw, Jumabay jıraw variantları bar. «Edige» dástanın xalıqqa keńnen tanıstırıw ushın 1990-jılı Erpolat jıraw hám Qıyas jıraw variantları hárbiri bólek dástan sıpatında bir kitapqa biriktirip basıldı. Bul variantlarda da hárbir jırawdıń dástanǵa ózinshe dóretiwshilik qatnas jasaǵanlıǵı seziledi. Dástannıń qısqasha mazmunı tómendegilerden ibarat: Burınǵı ótken zamanda, Noǵaylı elinde, Qubır degen áwliyede Baba Túkli Áziz degen adam jasaǵan bolıp, ol suwda shomılıp atırǵan úsh perini kórip qaladı hám olardıń birewiniń kiyimlerin jasırıp, ózine hayal bolıp qalıwın ótinish etedi. Peri bul tilekti orınlaydı, biraq oǵan tórt shárt qoyadı. Birinshi—Júrgende ókshesine qaramaw. Ekinshi—Suwǵa túskende ústime kirme. Úshinshi—Qoltıǵıma qol salma. Tórtinshi—Juma kúni basımdı juwaman, sonda ústime kirme— degen shártler qoyadı. Baba Túkli Áziz bul tileklerdi qabıl etkeni menen onı orınlay almaydı. Ayaǵına qarap kórse, ókshesi joq eken. Qoltıǵına qol salıp kórse, qanatı bar eken. Suwǵa tuskende qarap kórse, qarınların aqtarıp juwıp otır eken. Juma kúni basın juwǵanına qarap kórse, gellesin qoparıp alıp, shashın altın taraq penen tarap otır eken. —Áy, adamzat, meniń tórt shártimdi de orınlay almadıń. Endi men seniń menen jasay almayman, meniń boyımda altı aylıq balań qaldı. Onı altı aydan keyin daraqtıń túbinen tawıp alasań,—dep ushıp ketedi. Altı aydan keyin balanı Toxtamıs xannıń wáziri Toman xojanıń shorısı tawıp aladı. Balaǵa Edige dep at qoyılıp, xannıń jılqımanı sıpatında úlkeye beredi. Ol on tórt jasına kelgende ápiwayı jigitlerdiń qolınan kelmeytuǵın úlken qaharmanlıqlar isleydi. Sońınan patsha Edigeniń háreketinen qorqıp, taxtımdı tartıp alar— dep oylap jamanlıq islemekshi boladı. Kóp ǵana qıyın jumıslarǵa jumsaydı. Biraq, ol barlıǵınan da tiri qala beredi. Eń izinde Edige Toxtamıs xannıń háreketlerine ókpelep, hayalı Xojanıń qızı Qaraqas penen xoshlasıp, Sátemir xannıń eline qashıp ketedi. Sátemir xan onı úlken húrmet penen kútip aladı hám qızı Aqbilekti zorlıq penen alıp ketken Alańǵasar Álip dáwdi jeńip, qızın qaytarıp alıp kelip beriwdi ótinish etedi. Edige Alańǵasar Álip dáwdi jeńip, Aqbilek ayımdı alıp kelip beredi. Biraq, Alańǵasar Álip dáw óziniń tuwısqan bólesi ekenligin sońınan bilip qaladı. Sátemirxan qızı Aqbilekti Edigege uzatıp, úlken toy jasaydı. Sońınan, ekewi de qáyin atasınıń elinde qalıp ketedi. Edigeniń Qaraqasta altı aylıq balası qalǵan edi. Ol bala tuwılıp, Nuraddin degen at beriledi. Nuraddin de tap Edigege uqsap ósedi. Ol on tórt jasına kelgende patshanıń siyasatına qarsı shıǵıp Aǵay biy, Taǵay biy degen wázirleriniń xalıqqa jamanlıq islep atırǵanlıǵın áshkaralaydı. Patsha dáslep Nuraddindi quwatlaydı. Shıńǵıs xannan qalǵan altın lágendi sıylıqqa beredi. Sońınan onnan qorqıp úsh ayshılıq kóli, úsh ayshılıq shóli bar Ashtarxan teńiziniń boyında jasaytuǵın qáriya Soppaslı Sıpıra jırawdı alıp keliwge jumsaydı. Nuraddin patshanıń bul tilegin de orınlaydı. Biraq, patsha oǵan záhár berip óltirmekshi boladı. Bunı sezgen Nuraddinniń atasınıń dosları Ańǵısın menen Tıńǵısın oǵan járdem berip, ákesiniń pana tapqan jeri Sátemir xannıń eline qashırıp jiberedi. Bul jerde ata-bala qosılıp, qaytadan Toxtamısqa qarsı hújim baslaydı. Onı jeńip, Edigeni patsha, Ańǵısın menen Tıńǵısındı wázir etip tayınlaydı. Shaytan azǵırıp, sál jerde ata-bala málellesip qaladı da, Edigeniń óz qamshısı ózine tiyip, bir kózi shıǵıp qaladı. Ósekshi, ǵıybatshılar bunnan paydalanıp, «Nuraddin ákesiniń kózin shıǵardı»,—degen sózdi tarqatıp jiberedi. Nuraddin buǵan arlanıp, Páreń patshasınıń eline ketip qaladı. Ol jaqta jawız aydarhanı óltirip, Páreń patshanıń qızına úylenedi. Sońınan eline qaytıp, ákesı Edigeniń ornına patsha boladı. El, xalıq abat bolıp jasaydı. Dástan usınıń menen pitedi.