Esvatini

Esvatini (svatisha: eSwatini) yamasa Esvatini Korolligi (svatisha: Umbuso weSwatini; 2018-jılǵa shekem Svazilend dep atalǵan) - Qubla Afrikada jaylasqan mámleket. Maydanı 17,4 mıń km². Xalqı 1,16 million adam (2020). Paytaxtı - Mbabane qalası. Húkimet Mbabane qalasında, Patsha rezidenciyası hám nızam shıǵarıwshı organlar Lobamba qalasında jaylasqan.

Mámleketlik basqarıw principi

Esvatini - konstutuciyalı monarxiya. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. Mámlekette patsha tárepinen sawǵa etilgen hám mámleket basqarıw principi tiykarların bekkemleytuǵın bir qansha konstituciyalıq hújjetlerge ámel etedi. Mámleket baslıǵı - patsha (1986-jıldan Msvati III). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı parlament (Jıynalıs palatası hám Senat), atqarıwshı hákimiyattı korol tárepinen tayınlanatuǵın bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Jer maydanın batıstan shıǵısqa qaray tómenlep baratuǵın Veld platosı (uzınlıǵı 1445 m ge shekem) iyelegen. Asbest, taskómir, temir hám polimetall káni, barit, almaz kánleri bar. Íqlımı qurǵaqshıl. Subtropikten tropikke ótip turıwshı ıqlım húkimran. Ortasha aylıq temperatura qısta 12-15°, jazda 20-24° qa shekem. Jıllıq jawın shıǵısta 500-700 mm, batısta 1200-1400 mm. Kóp bosaǵalı dárya kóp, olar úlken gidroenergiya rezervlerine iye. Qızıl hám sarı topıraqlarda savanna hám kserofit putalar ósedi. Haywanat dúnyası Shıǵıs Afrika savannalarına tán. Sút emiziwshilerden «kók» buǵı, buralma shaqlı kiyik, zebra, begemotlar, Tómen Veld dáryasında krokodiller bar. Milliy baǵı hám Malotoj sarqıraması ataqlı.

Xalqı

Xalqınıń tiykarǵı bólegin bantu tillerinde sóylesiwshi xalıqlar - svazi hám zulular, sonıń menen birge, tsongalar quraydı. Qalǵanları - evropalıq hám afrikaner (bur) lar. Rásmiy tili - inglis hám svazi tilleri. Dinge sıyınıwshılarınıń kópshiligi xristian, azǵana 3 bólegi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Qala xalqı 34%. Zárúrli qalaları: Mbabane, Manzini.

Tariyxı

1830-jıllar aqırında Esvatini aymaǵında iri svazi qáwimleri qáliplesti. Keyinirek olar menen zulu hám basqa qońsılas qáwimler arasında soqlıǵısıwlar bolıp turdı. 1836-jılǵı jeńis nátiyjesinde svazilar ǵárezsizligi saqlanıp qaldı. 30-jıllar aqırında mámleket arqada jańa jerler qosıp alındı hám svazi tuqımları birlestirildi. 1840-jıllar basında evropalıq kolonizatorlar - inglisler, burlar, portugallar Esvatinige kóz súzip basladı. Burlar, ásirese, aktiv háreket etip, korol Msvatidan úlkenǵana jerlerdi arzan bahada satıp aldı. 1894-jıl mámleket aymaǵı burlardıń Transvaal Respublikası quramına kirgizildi.

1899-1902-jıllardaǵı inglis-burlar urısınan keyin Ullı Britaniya múlki, 1903-jıldan bolsa onıń protektoratı dep daǵaza etildi. Esvatini xalqı milliy azatlıq ushın toqtawsız gúresti. 1920-jıllar aqırı - 1930-jıllar basında jergilikli zıyalılardıń dáslepki shólkemleri payda boldı. 50-jıllar aqırı - 60-jıllarda kolonizatorlarǵa qarsı gúres jáne de kúsheydi. 1963-jıl Ullı Britaniya Esvatinige sheklengen ózin-ózi basqarıw huqıqın berdi. 1968-jıl 6-sentyabr kúni Esvatini Óz ara doslıq quramındaǵı ǵárezsiz konstituciyalı monarxiya dep daǵaza etildi. Esvatini - 1968-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 6-sentyabr - Ǵárezsizlik kúni (1968).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Ngvane milliy azatlıq kongressi, 1962-jılda dúzilgen; Imbokodvo milliy háreketi, 1964-jıl tiykar salınǵan; Esvatini birlesken frontı, 1962-jıl dúzilgen; Esvatini aǵartıwshılıq partiyası, 1960-jıl dúzilgen. Esvatini kásiplik awqamları federaciyası 1980-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Esvatini - ekonomikalıq tárepten hálsiz rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı úlesi 10%, sanaat úlesi 42%, xizmet kórsetiw tarawı úlesi 48%. Awıl xojalıǵında dıyqanshılıq ústem. Mákke, qumshekerqamıs, citrus miyweler, salı, aq júweri, sobıqlılar, jer ǵoza, ananas, paxta, temeki jetistiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, eshki, qoy, shoshqa baǵıladı. Orman xojalıǵı rawajlanǵan, aǵash tayarlanadı. Asbest, taskómir hám barit qazıp alınadı. Esvatini sanaatı awıl hám orman xojalıǵı shiyki ónimin qayta isleydi. Qantsheker, toqımashılıq, aǵashsazlıq, sellyuloza, miywe konservalaw, un jarma kárxanaları bar.

Súyek unı islep shıǵarıw fabrikası, elektr ásbapları, mineral tógin islep shıǵarıw, televizor jıynaw zavodları, baspaxana júzege kelgen. Ónermentshilikte turistler ushın estelikler tayarlaw rawajlanǵan. Jılına ortasha 415 mln. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Transport jolı uzınlıǵı 301 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 3,8 mıń km. Shetke qantsheker, mineral tógin, aǵashtaxta, paxta, citrus miyweler, ananas, salı, asbest shıǵaradı. Shetten mashina, úskene hám transport quralları, neft ónimlerin aladı. AQSh, Ullı Britaniya, QAR menen sawda etedi. Pul birligi - lilangeni.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 7 jıl (6 jastan), orta mektepte 5 jıl (3-jıl tómen orta hám 2 jıl joqarı orta mektepte oqıtıladı). Baslanǵısh mekteptiń kishi klasslarında sabaqlar svazi tilinde, joqarı klassları hám orta mektepte inglis tilinde alıp barıladı. Orta mektepti pitkergenler universitetke kiriw huquqına iye boladı. Baslanǵısh hám tolıqsız orta mektep negizinde óner-texnika tálimi dúzilgen (1-3 jıl). Manzinidaǵı 2 pedagogika kolledji baslanǵısh mektep hám tómen orta mektep ushın oqıtıwshılar tayarlaydı. 1964-jıl Kvalusenida (Manzini qasında) Esvatini mámleket universiteti, inglisshe: University of Eswatini (UNESWA) dúzilgen. Manzinida milliy kitapxana (1972), Lobamba qalasında Milliy muzey (1972) hám basqalar bar. Ilimiy izertlewler menen Loufeld (1964-jılda tiykar salınǵan), Malkernsdaǵı awıl xojalıǵı (1959), Mpisidaǵı shárwashılıq tájiriybe stanciyaları, sonıń menen birge, Mbabanedaǵı geologiya departamenti shuǵıllanadı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Esvatinide baspa etiletuǵın tiykarǵı gazetalar: «News from Eswatini» («Esvatini jańalıqları», háptenama), «Svazi news» («Svazi xalqı jańalıqları», háptenama, 1983-jıldan), «Eswatini Observer» («Esvatini gúzetshisi», inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1981-jıldan), «Times Of Swaziland» (1968-jıldan beri) «Esvatini waqtı», inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, (1897-jıldan), «Tikxatsi Temasvati» (svazi tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1983-jıldan). Milliy informaciya agentligi joq. Esvatinide radioesittiriw hám informaciya xızmeti 1966-jılda dúzilgen; húkimet tárepinen qadaǵalanadı. Esvatini televiziyalıq korporaciyası, 1978-jıl tiykar salınǵan.

Mádeniyatı

Esvatiniliklerdiń milliy kiyimleri gúlli gezleme hám haywan terilerinen tigiledi, marjanlar menen bezetiledi. Muzıka ásbapları hár qıylı: oq jaylı (kóbinese asqabaq qabıǵına ornatılǵan tarlar), úflep shaertiletuǵın (kiyik shaxınan islengen) ásbaplar, barabanlardan ibarat.