Kontentke ótiw

Franklin Ruzvelt

Silteme qosıw
Wikipedia, erkin enciklopediya
Franklin Ruzvelt
inglisshe Franklin Roosevelt

AQSH prezidentı F.D.Ruzvelt
 32-AQSH prezidentı
 
Wákillik dáwiri
4-mart 1933 — 12-aprel 1945
Vice-prezident Jon Garner (1933—1941)
Genri Uolles (1941—1945)
Garri Trumen (1945)
Aldınǵı isker Gerbert Guver
Keyingi isker Garri Trumen
 44-Nyu-York gubernatorı
 
Wákillik dáwiri
1-yanvar 1929 — 31-dekabr 1932
Vice-gubernator Gerbert Leman
Aldınǵı isker El Smit
Keyingi isker Gerbert Leman
 AQSh áskeriy-teńiz kúshleri xatkeri járdemshisi
 
Wákillik dáwiri
17-mart 1913 — 26-avgust 1920[1]
Prezident Vudro Vilson
 Nyu-York shtatı senatori 26-saylaw okrugidan
 
Wákillik dáwiri
1-yanvar 1911 — 17-mart 1913
Jeke maǵlıwmatları
Tuwılǵandaǵı atı
Franklin Delano Ruzvelt
Tuwılǵan sáne 30-yanvar 1882
Tuwılǵan jeri Xayd-Park, Datchess, Nyu-York, AQSH
Qaytıs bolǵan sáne 12-aprel 1945
Qaytıs bolǵan jeri Kishi aq úy
Siyasiy partiyası Demokratik partiya
Ómirlik joldası Eleonora Ruzvelt
Balaları ulları: Jeyms, Franklin, Elliot, Franklin Delano hám Jon
qizları: Enn
Anası Sara Enn Delano Ruzvelt
Ákesi Jeyms Ruzvelt
Tálim ornı Garvard kolledjı
Kolumbiya universitetı yuridik fakultetı (1907)
Groton mektepı (1900)
Kásibi Yurist
Dini anglikastvo
Qolı

Franklin Delano Ruzvelt (inglisshe Franklin Delano Roosevelt; FDR, inglisshe FDR; atı menen belgili de; 30-yanvar 1882, Hayd-Park, Datchess okrugı, Nyu-Yotk shtatı, AQSH - 12-aprel 1945, Uorm-Springs, Jorjiya shtatı[2], AQSH) - amerikalıq mámleket hám siyasiy ǵayratker, 1933 jıldan 1945-jılda opatına shekem AQShning demokratiyalıq partiyadan 32-prezidenti. Bul lawazımda eki múddetten artıq islegen birden-bir Amerika qospa Shtatları prezidenti. Onıń dáslepki eki dáwiri ullı depressiyaning ekonomikalıq tásirine qarsı gúresiwge qaratılǵan bolıp, olardı jeńiliwge ushıratǵan, úshinshi hám tórtinshi múddetlerde ol mámleketti ekinshi jáhán urısındaǵı qatnasıwına basshılıq etken. Jańa pitimdiń baslamashısı (1933).

Biografiya[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Kelip shıǵıwı hám ata-anası[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Ruzvelt Gollandiyanıń "Rozenvelt" famılıyasınıń anglichan forması bolıp, "qızǵıltlar maydani" degen mánisti ańlatadı[3]. Amerikadaǵı birinshi Ruzveltler Klas Martensen van Rozenvelt jáne onıń balası Nikolas bolıp, olardan Ruzveltlarning eki qatarı kelip shıqqan: Nikolaynıń tong'ish balası Yoxannes birinshisiniń ájdadi bolǵan (Teodor Ruzvelt oǵan tiyisli edi), eń kichigi Yakobus (1692-1776 ) — ekinshisiniń ájdadi. Isaak (1726 -1796 ), Yakobusning balası, Nyu-Yorkda qumsheker zavodın quradı, bul bolsa násil párawanlıǵın baslaydı[4]. Revolyuciyadan keyin ol Nyu-York shtatınıń birinshi Senatiga saylandı hám Konstitutsiyani ratifikatsiya qılıw ushın dawıs berdi. Onıń balası qumsheker islep shıǵarıw hám atshilıq menen shuǵıllanatuǵın Jeyms Ruzvelt (1760 -1847), aqlıǵı bolsa botanika hám atshilıq menen shuǵıllanatuǵın Isaak Ruzvelt (1790 -1863) edi. 1828 jılda bolajaq prezidenttiń ákesi Jeyms Ruzvelt tuwıldı. Nyu-York shtatınıń eń áyyemgi shańaraqlarınan biri bolǵan Ruzveltler turmıstıń basqa tarawlarında da ózlerin kórsetediler. 1621 jılda Amerikadaǵı Delano shańaraǵınıń ájdadi Filipp de La Nua edi, Amerikadaǵı birinshi gugenot, onıń famılıyası Delanoǵa inglizlastirilǵan[5].

Ruzveltnıń ákesi Jeyms 1851 jılda Garvard universitetiniń yuridikalıq fakultetin tamamlaǵan, bıraq babasınan miyraslar alǵanınan keyin advokatlıq menen shuǵıllanmasliqqa qarar etken[5]. Burbon úrim-putaǵınıń belgili demokrati Jeyms Ruzvelt bir kezlerı kishkene Franklinni prezident Grover Klivlend menen ushırasıwǵa alıp barǵan hám ol oǵan: "Meniń kishkene adamım, men sizge ájep tilek bildiremen. Siz hesh qashan Amerika qospa Shtatları prezidenti bolmawińiz múmkin" degen[6]. Franklinnıń dáslepki jıllarında húkimran tásir kórsetken eneles ret: "Meniń balam Franklin Delano, ulıwma Ruzvelt emes", dep aytqan[7]. Franklin tuwılǵanda 54 jasda bolǵan Jeymsni geyparalar qızıqmaytuǵın shańaraq aǵzası hám ákesi dep esaplaǵan, eger ómirbayanshi Jeyms Makgregor Berns Jeyms balası menen sol dáwir tán bolǵanınan kóre kóbirek baylanıs etkenin aytıp otedi[8].

Dáslepki jıllar[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Franklin Ruzvelt balalar kiyiminde, 1884 jıl

Bolajaq prezident Jeyms Ruzvelt hám onıń ekinshi hayelı Sara Delano shańaraǵında tuwılǵan. Ruzveltning ákesi Gudzon dáryası boyında jaylasqan Hayd-Park shańaraqqa tiyisli múlkine hám bir qatar kómir hám transport kompaniyalarında úlken úleske iye edi. Sara Delano da jergilikli aristokratiyaga tiyisli edi [5]. Balalıǵında Ruzvelt hár jazda ata-anası menen Evropa boylap sayaxat etip, jańa Angliya teńiz jaǵaında yamasa Kanadanıń Kampobello atawında (Arqa Port, Men qasında) dem alardı.

14 jasqa shekem Ruzvelt úyde tálim alǵan. 1896-1899 jıllarda Massachusets shtatındaǵı mámlekettiń eń jaqsı mekteplerinen biri bolǵan Groton mektepte oqıǵan. 1900-1904 jıllarda Garvard universitetinde oqıwdı dawam ettirdi, ol jerda huqıqdan bakalavr dárejesin aldı. 1905-1907 jıllarda Kolumbiya universitetiniń yuridikalıq mektepte oqıǵan hám advokatlıq ámeliyatına iye bolǵan, onı Uoll-Stritdaǵı abıraylı yuridikalıq firmada baslaǵan[9][10][11].

1906 jılda ol magistr boldı hám huqıq aspiranturasına oqıwǵa kirdi, biraq onı tamamlamadı[12].

Neke hám shańaraqlıq turmıs[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Franklin 1904 jılda Kampobello atawında (Kanada) bolajaq hayelı Eleanora menen

1905 jılda uzaq aǵayını Anna Eleanor Ruzveltǵa (1884-1962) úylendi. Onıń ákesi Franklinnıń kumirı bolǵan Prezident Teodor Ruzveltning úkesi edi. Ruzvelt juplıǵınıń altı perzenti bar edi, olardan biri gódekliginde opat etdi. Eleanor Ruzvelt kúyewınıń siyasiy karyerasida zárúrli rol oynadı, ásirese 1921 jıl jazınan keyin poliomielit menen kesellengen, keyin mayıplar arbashasidan ajralmaǵan.

Kesellik[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Ruzveltnıń karyerası 1921 jıl avgust ayında Franklin jáne onıń hayelı Kampobello atawında dem alıp atırǵanda baslanǵan kesellik sebepli izden shıqtı, ol kesel bolıp qaldı. Onıń tiykarǵı belgileri ısıtpa edi; simmetrik bolmaǵan, joqarıǵa qaray láń; júz láńi; ishek hám sidik pufagi disfunktsiyasi; uyqısızlıq hám giperesteziya; hám tómenge qaray tikleniw modeli. Ruzvelt beliden pútkilley láń bolıp qaldı hám oǵan poliomielit kesellikti anıqlawı qoyıldı. Tariyxshılarnıń atap ótiwishe, 2003 jılda ótkerilgen izertlew Guillain-Barre sindromi kesellikti anıqlawın úzil-kesil túrde qollap-quwatlaydı[13], biraq onıń láńini dáslepki kesellikti anıqlawǵa muwapıq xarakteristikalawda dawam etpekte[14][15].

Siyasiy karyeranıń baslanıwı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

F. D. Ruzvelt 1912 jılda

1910 jılda Ruzvelt, bay, joqarı klass shańaraǵınan shıqqanına qaramay, onıń shańaraǵı hám aǵayınlerı Respublikashılar partiyasın qollap-quwatladilar (hám uzaq aǵayını Teodor ulıwma sol partiyanıń prezidenti edi), óz úyi basqarıw okrugidagi AQSh demokratiyalıq partiyasınıń Nyu-York shtatı nızamshılıǵına senator retinde qatnasıw usınısın qabılladı hám AQSh demokratiyalıq partiyasınan Nyu-York shtatı nızamshılıǵına jeńip shıqtı[16].

1912-yilgi saylawaldi kampaniyasında demokrat Tomas Vudro Vilsonni aktiv qollap-quwatlandı[17]. Prezident Uilson administraciyasında Ruzveltǵa teńiz ministriniń járdemshisi lawazımı usınıs etildi. Shtat nızamshiliǵinda úshinshi múddetti tamamlamastan, Ruzvelt Vashingtonǵa kóship ótti. Teńiz ministriniń járdemshisi retinde (1913-1921) ol flottı kúsheytiw, AQShnıń qorǵaw qábiletin bekkemlew, kúshli prezidentlik hákimiyat hám aktiv sırtqı siyasatti qollap-quwatladı[18][19].

1914 jılda AQSh Kongressinde senator lawazımın iyelewge urınıp kórdi, biraq áwmetsizlikke dus keldi[20]. 1920 jılda AQShnıń Milletler Ligasına kiriwi uranı astında Ruzvelt prezidentlikke kandidat Jeyms Koks menen birgelikte AQSh vitse-prezidentligine demokratiyalıq partiyadan kandidat boldı. Demokratiyalıq partiyanıń izolyacion keyiptiń kusheytiwi hám salmaqli kesellik sharayatında jeńiliwi Ruzveltni bir qansha waqıt aktiv siyasiy iskerlikten shetlestirdı[21][22].

1928 jılda ol ekonomikalıq hám siyasiy tárepten abıraylı Nyu-York shtatınıń gubernatori etip saylandı, bul bolsa aq uyge jol ashtı. Gubernatorlıq lawazımında eki múddet bolǵanınan keyin, Ruzvelt prezidentlik jıllarında oǵan paydalı bolǵan júdá qımbatlı tájiriybege iye boldı. 1931 jılda, ekonomikalıq krizis háwij alǵan waqıtta, ol shtatda jumıssız shańaraqlarǵa járdem beriw ushın waqtınshalıq ayrıqsha administraciya quradı. Saylawshılar menen radio arqalı ushırasıw dástúrı (ataqlı" kamin janındaǵı sáwbetler") Ruzvelt gubernatorliǵı dáwirine de barıp taqaladı.

Nyu-York shtatı gubernatorı[redaktorlaw | derekti jańalaw]

1928 jılǵı saylawlarda demokratiyalıq partiyadan prezidentlikke kandidat Alfred Smit Ruzveltden 1928 jılǵı shtat saylawlarında Nyu-York gubernatori lawazımına dawısqa qoyılıwdı soradı [23]. Ruzvelt daslep qarsılıq kórsetdi, sebebi ol 1928 jılda respublikashilarnıń ústinliginen qorqardi[24]. Partiya basshıları axir-aqıbet onı respublikashılar partiyası gubernatori kandidati, Nyu-York bas prokurori Albert Ottingerni jeńiliske ushıraǵan eta alıwına isentırdiler. Ol partiyanıń gubernatorlıq kandidatin maqullaw arqalı qolǵa kirgizdi hám taǵı óz kampaniyasın aparıw ushın Xouga shaqırıq etdi. Ruzveltǵa saylawaldi kampaniyasında onıń serikleri Samuel Rozenman, Frensis Perkins hám Jeyms Farli da qosıldı. Smit prezidentlıq lawazımın úlken parq menen joǵatıp, óz shtatında jeńiliwge dus kelgen bolsa da, Ruzvelt bir procentlik parq menen gubernator etip saylandı[25] hám keyingi prezidentlik saylawlarında dawager boldı[26].

Ruzvelt gidroelektrostantsiyalardı qurıwdı usınıs etdi hám 1920-jıllarda dawam jetip atırǵan awıl xojalıǵı daǵdarısına shaqırıq etdi. Ruzvelt hám Smit arasındaǵı qatnaslar Smitning tiykarǵı tayınlovchilarini tark etpeslikka qarar etkeninen keyin jamanlasdı. Ol jáne onıń zayıpı Eleanor pútkil iskerligi dawamında óz-ara qatnaslardı ornatdılar ; ol gubernatorning zayıpı retinde tıńlaǵıshlıq menen isleydi, sonıń menen birge, óz maqsetleri hám máplerin kózleshda erkin boladı. Sonıń menen birge, ol óz saylawshılarına tuwrıdan-tuwrı radio arqalı shaqırıq etken" kamin janındaǵı sáwbetler " ni ótkeriwdi basladı, kóbinese Nyu-York shtatı nızam shıǵaruvchisiga óz programmasın ilgeri jıljıtıw ushın basım ótkerdi[27].

1929 jıl oktyabr ayında Uoll-stritning qulawı hám usınıń menen birge Qospa shtatlardaǵı ullı depressiya júz boldı. Ruzvelt jaǵdaydıń saldamlılıǵın kórdi hám mámleket bántlik komissiyasın tuzdi. Sonıń menen birge, ol jumıssızlıq qamsızlandırıwı ideyasın kópshilik aldında qollap-quwatlaǵan birinshi gubernator boldı[28].

1932 jılda F.Ruzveltnıń saylawaldi báygesi hám gubernatorliǵı waqtında AQSh III qısqı Olimpiada oyınlarına miyman kútiwshilik etdi, olar Leyk-Plasid qalasında bolıp ótti. Usınıń menen birge, ol bul oyınlardı ózi ashtı[29].

  1. ↑ „Naval Historical Center Roster List“. 16-iyun 2013-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 28-avgust 2009-jıl.
  2. ↑ „Franklin D. Roosevelt: Death of the President | Miller Center“ (en). millercenter.org (4-oktyabr 2016-jıl). Qaraldı: 14-may 2024-jıl.
  3. ↑ „Roosevelt Family Facts“ (en). Franklin D. Roosevelt Presidential Library and Museum. Qaraldı: 8-yanvar 2024-jıl.
  4. ↑ Яковлев Н. Н. Франклин Рузвельт — человек и политик. — М.: «Международные отношения», 1969. С. 8.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Úlgi:Книга
  6. ↑ Úlgi:Книга
  7. ↑ Úlgi:Книга
  8. ↑ Úlgi:Книга
  9. ↑ Úlgi:Книга
  10. ↑ „FDR Biography - FDR Presidential Library & Museum“ (en-US). www.fdrlibrary.org. Qaraldı: 25-dekabr 2023-jıl.
  11. ↑ Úlgi:Книга
  12. ↑ „Franklin D. Roosevelt: Life Before the Presidency | Miller Center“ (en). millercenter.org (4-oktyabr 2016-jıl). Qaraldı: 25-dekabr 2023-jıl.
  13. ↑ Goldman AS, Schmalstieg EJ, Freeman DH, Goldman DA, Schmalstieg FC. „"What was the cause of Franklin Delano Roosevelt's paralytic illness?" (PDF)“ (en). Journal of Medical Biography (2003).
  14. ↑ Úlgi:Книга
  15. ↑ Lomazow, Steven; Fettmann, Eric (2010). FDR’s Deadly Secret. p. 27.
  16. ↑ Úlgi:Книга
  17. ↑ Úlgi:Книга
  18. ↑ Black, Conrad (2005) [2003]. Franklin Delano Roosevelt: Champion of Freedom (interpretive detailed biography). PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-282-4, pp. 62-63.
  19. ↑ Úlgi:Книга
  20. ↑ Úlgi:Книга
  21. ↑ Úlgi:Книга
  22. ↑ Úlgi:Книга
  23. ↑ Úlgi:Книга
  24. ↑ Dallek (2017). Franklin D. Roosevelt: A Political Life. Viking. ISBN 978-0-698-18172-4, pp. 96-98.
  25. ↑ Úlgi:Книга
  26. ↑ Úlgi:Книга
  27. ↑ Úlgi:Книга
  28. ↑ Úlgi:Книга
  29. ↑ „History Of State Forest Program - NYDEC“ (en). dec.ny.gov. Qaraldı: 25-dekabr 2023-jıl.
"https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Franklin_Ruzvelt&oldid=82011" saytınan alınǵan