Gúbelekler

Aglais io

Gúbelekler,qabırshaqanatlılar(Lepidóptera) — tolıq metamorfoz benen rawajlanatuǵın shıbın-shirkeyler gruppası. Mezozoydıń baslarında kelip shıqqan; tiykarǵı shańaraǵı paleogenniń baslarında qáliplesken. Qazılma qaldıqları, tiykarınan, burınǵı dáwirden belgili. Kópshilik gúbeleklerdiń awız organları joqarı qánigelesken sorıwshı hartumnan ibarat bolıp, basınıń tómen tárepinde spiral formada oralıp turadı. Perde sıyaqlı qanatları reńli teńgesheleri menen qaplanǵan. Qanatlarınıń reńi, ásirese, olardıń túrli reńde tawlanıwı reńsiz qabırshaqlardıń jaqtılıq nurın hár túrlı múyesh astında sıńırıwı menen, qara, sarı hám basqa reńli daqlar bolsa pigment penen baylanıslı. Murtınıń forması hám uzınlıǵı hár túrlı.Jayılǵan qanatları 3,2 mm den (kishkene kúyesheler) 300 mm ge shekem (tunlamlar). Máyekleriniń forması hár túrlı bolıp, sistematik áhmiyetke iye. Qurtlarında 3 jup tós ayaqlar menen birge 5 jup jalǵan qarın ayaqlarıda boladı. Quwırshaqları jabıq (kóbinshe, pille ishinde),tómen wákillerinde ashıq (erkin) boladı. Gúbelekler ádette, tómen gúbelekler (teń qanatlılar ) hám joqarı gúbelekler (hár túrlı qanatlılar ) genje gruppalarǵa bólinedi. Ayırım jaǵdaylarda awız organları kemiriwshi tipte bolǵan tisli kúyeler óz aldına genje gruppaǵa ajratıladı. Gúbelekler gruppasınıń sistemesi anıq islep shıǵılmaǵan, 100 den 200 ge shekem shańaraqqa ajratıladı. 140 mıńǵa jaqın túri belgili. Gúbelekler faunası, ásirese, tropik regionda túr-túrli. Ózbekstanda 1500 ge jaqın túri anıqlanǵan. Tunlam gúbelekler, adımlawshılar, japıraq orıwshılar shańaraqları, kúlreng gúbeleklerler, kúyeler úlken shańaraqları, ásirese, túrleri kóp.

Kópshilik gúbelekler shamda yamasa keshesi, ayırımları kúndiz aktiv turmıs keshiredi. Jetilisken gúbelekler gúl nektari yaki ósimlik (geyde haywanlar) shiresi menen azıqlanadı. Kópshilik gúbelekler imagosınıń awız organları reduksiyaǵa ushıraǵan , azıqlanbaydı (afagiya). Tisli tunlamlar gúl shańı menen azıqlanadı. Gúbelekler jetilisken dáwirinde bir neshe kún, hátte bir neshe saattan (azıqlanbaytuǵın túrleri) bir neshe ayǵa shekem (jetilisken dáwirinde dem alatuǵın gúbelekler) jasaydı. Kópshilik gúbeleklerdiń qurtları fitofag, bıraq saprofaglar, kerotofaglar (yung hám pátxorlar), jırtqıshlar, hátte parazitler (tropikada) da ushırasadı. Jıllıq rawajlanıw sikli túrlishe; kópshilik túrleri (monovoltinler) jılda bir ret, basqaları (biva polivoltinler) eki yaki kóp márte nayel beredi; tereklerdiń taxtalıq bóleginde rawajlanatuǵın túrleri generaciyası 2—3 jıl dawam etedi. Ádette, qurtlıq dáwirinde, geybir túrleri imago yamasa máyek dáwirinde qıslaydı. Ayırım túrleriniń diapauzası túrli rawajlanıw dáwirlerinde ótedi. Geybir gúbelekler, ásirese shólda tarqalǵan túrleri yezde de diapauzaǵa ótedi. Kópshilik gúbelekler (kópshilik, qánigeleskenleri) ósimliklerdi shańlatıwda qatnasadı. Tut, aylant hám qitay dub jipek qurtı gúbelekleri jipek alıw maqsetinde qolda baǵıladı. Kópshilik gúbelekler qurtı (tunlamlar, kúyeler hám basqalar ) awıl xojalıǵı eginleri, toǵayshılıq xojalıqları (adımlawshılar, japıraq orıwshılar hám basqalar ), azıq-awqat rezervleri, yung hám teriden tayarlanǵan ónimlerge (kúyeler, tunlamler hám basqalar) úlken zıyan keltiredi. Ózbekstan aymaǵında gúbeleklerdiń 100 den artıq túri miyweli terekler hám qımbatbaha jabayı ósimliklerge zıyan keltiredi. Geybir túrleri (mısalı, gúzgi, úndew, ǵoza, kishkene qurıqlıq tunlamlar hám basqa) ǵoza hámde oǵan joldas eginler zıyankesleri bolıp tabıladı. Kópshilik gúbelekler, ásirese, kúndizgi túrleriniń sanı jasaw ortalıǵınıń buzılıwı, záhárli ximiyalıq elementler hám tóginlerdiń qollanılıwı sebepli keskin azayıp baratır. Gúbeleklerdiń bir qansha túrleri qáwipsizlik qılınadı.

Aloviddin Hamrayev.

Derekler

ÓzME