Georg von Hertling

Wikipedia, erkin enciklopediya
[[Fayl:Georg von Hertling (cropped).jpeg|280px|súwret]]
Tuwılǵan sánesi 31-avgust 1843(1843-08-31)[1]
Qaytıs bolǵan sánesi 4-yanvar 1919(1919-01-04)[1] (75 jasta)

Georg Fridrix Karl Freiherr von Xertling, 1914-jıldan Count von Hertling, (1843-jıl 31-avgust — 1919 -jıl 4-yanvar) katolik Oray partiyasınıń nemis siyasatshısı edi. 1917-jıl 1-noyabrden 1918-jıl 30-sentyabrge shekem Bavariyanıń sırtqı isler ministri hám prezident-ministri, keyin Germaniya Reyxiniń kansleri hám Prussiya ministr-prezidenti bolǵan. Ol eki lawazımdı iyelegen birinshi partiya aǵzası bolǵan siyasatshı edi, qalǵanlardıń hámmesi partiyasız edi.

Hertlingniń katolikligi onıń ilimiy hám siyasiy turmısında zárúrli rol oynadı. Ol Oray partiyasınıń konservativ qanatına tiyisli edi hám húkimetti imperatorǵa emes, bálki parlament moyınsındırıw háreketlerine qarsılıq kórsetti. Bul bolsa birinshi jáhán urısınıń sońǵı aylarında onıń húkimetin eńteriwge sebep boldı.

Tálim hám iskerligi[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Hertling Gessen Ullı Gertsogliginiń katolik xizmetkerleri shańaraǵında tuwılǵan. Onıń ákesi Darmshtadtda, Hessian sud máslahátshisi bolıp isleytuǵın Yakob Freyxer fon Xertling, anası bolsa Antonie edi.

Anası arqalı alǵan diniy tálimi onı ruwxanıy bolıw haqqında oylawǵa májbúr etti. Ol Lyudvig-Georgs-Gimnaziyasında oqıǵan[2]. Keyin Myunxen, Myunster hám Berlinde filosofiyanı úyrenip, 1864-jılda doktorlıq dárejesin aldı.

Ol sabaq beriw ushın 1867-jılda Bonnda universitet mamanlıǵın asırdı, lekin katolik bolǵanlıǵı sebepli tek 1880-jılda dotsentlik ataǵın aldı. Bul keshigiw sebebi Prussiyada húkimet hám katolik shirkewi ortasında bolıp ótken «Kulturkampf» (mádeniyat gúresi) edi. Bul tájiriybe Hertlingning 1876 -jılda katolik Germaniyasında ilim-pánni rawajlandırıw boyınsha ilimiy awqamı bolǵan Gorres jámiyetke tiykar salıp qoyıwında zárúrli rol oynadı. Ol 1919 -jılda opatına shekem onıń prezidenti bolıp qaldı. Hertling 1882-jılda Myunxen universitetinde tolıq professor ataǵın aldı. 1871-jılda Aristotel hám 1880-jılda Albert Magnus haqqında kitaplardı baspa etirdi.

Hertling katolik studentler birádarlıq háreketiniń pionerlerinen biri edi. Ol 1862-jılda Myunxendegi Katolik nemis studentler birádarlıǵı bolǵan Aenaniyaǵa, keyin Bonndagi Arminia katolik studentler awqamına qosıldı. Onıń 1863-jılda Frankfurttaǵı katolik kongressindegi sóylewinde ol dinge sıyınıw, ilim hám doslıqtı studentlerdiń katolik birádarlıǵınıń tiykarǵı principleri retinde usınıs etti. Bul bolsa Vyurtsburg federaciyasına tiykar salıp qoyıwı ushın katalizator bolıp xızmet etti. Búgingi kúnde bul federaciya «Kartellverband» atı astında bar.

Gertling 1893-jıldan 1911-jılǵa shekem nemis xristian kórkem óneri jámiyetiniń prezidenti bolǵan.

Ol mámleket xizmetkerleriniń abıraylı shańaraǵınan bolǵan Anna Frein fon Biegeleben (1845—1919) menen turmıs qurǵan. Gertlinglerdiń bir balası hám bes qızı bar edi, olardan biri jaslıǵında dúnyadan ótedi. Hertling romantik jazıwshı Bettina fon Arnim hám shayır Klemens Brentanonıń jiyeni edi. Aktrisa Gila fon Vaytershauzen (1944-jılda tuwılǵan) — onıń quwlıǵı edi.

Parlament aǵzası hám Bavariya ministr-prezidenti[redaktorlaw | derekti jańalaw]

1875—1890 hám 1896—1912-jıllarda Gertling katolik Oray partiyası wákili retinde Germaniya Reyxstagı aǵzası bolǵan. Ol ózin daslep sociallıq-siyasiy máselelerge, keyin bolsa birinshi náwbette sırtqı hám finanslıq siyasatqa baǵıshladı. 1909—1912-jıllarda ol nemis katolikliginiń tiykarınan protestantlar hám Prussiya tásiri astında bolǵan milliy mámleket penen mawasaǵa keliwi tárepdarı bolǵan Oray parlament toparınıń baslıǵı bolǵan. 1891-jılda Bavariya shahzadası Regent Luitpold onı Reyxsrat, Kammer der Reichsräte, Bavariya Landtaginiń joqarı palatası yamasa parlamentiniń ómirlik aǵzası etip tayınladı[3].

1912-jıl 9-fevralda shahzada regent Hertlingdi Bavariya mámleket ministrliginiń baslıǵı hám Bavariya sırtqı isler ministri, yaǵnıy ministr-prezidenti etip tayınladı, sol waqıtta burınǵı regent, házirgi patsha Lyudvig III de onı graf etip tayınladı. Shtat parlamentindegi kópshilik partiya wákiliniń húkimet baslıǵı lawazımına tayınlanıwı birinshi waqıya bolıp, Bavariya parlamentarizaciyası baslanǵanınan dárek beredi. Ózinen aldınǵı liberal Klemens fon Podevils-Dyurnizden ayrıqsha bolıp esaplanıw, ol isenimli parlament bazasına iye edi hám óz kabinetin dúzdi.

Sociallıq máseleler siyasattaǵı eń aktual máselelerden biri bolıp, 1913-jılda Bavariya húkimeti jumıssızlardı mámleket tárepinen qollap-quwatlaw jobaların islep shıqtı, biraq olar joqarı palatada áwmetsizlikke dus keldi. Nátiyjede, 1914-jıl basında Bavariya boylap kóterilisler bolıp ótti.

1914-jıl iyun ayında Avstriya taxti miyrasxorı ertsgertsog Frans Ferdinand Sarayevoda óltirilgeninen keyin, 15-iyulda bolıp ótken Bavariya ministrler Keńesi jıynalısında Bolqondaǵı jaǵday talqılanbadı. Vyurtemberg ministr-prezidenti Karl fon Vaytszeker kishi federal jerler ushın ulıwma poziciyanı islep shıǵıwda Bundesrat komitetin shaqırıwdı usınıs etkeninde, Myunxen bunı biykarladı.

Birinshi jáhán urısı dáwirinde Hertling ǵárezsiz Reyx kansleri Betman Xollveg siyasatın qollap-quwatladı. Oldenburg Ullı Gertsogi Fridrix Avgust II Germaniyanıń urıstaǵı shamalıq jeńisinen keyin sırt el aymaǵın qosıp alıwdı qálegenlerdiń wákili retinde Germaniya knyazları atınan, 1915-jıl mart ayında Bavariya patshası Lyudvig III ga imperator Vilgelm II den Betman Xollvegtiń isten bosatılıwın talap etiwdi usınıs etti. Jeńisten keyin Bavariyanı úlkenlestirmekshi bolǵan patsha bul talaptı atqarmadı, sebebi Xertling bul talaptı ámelge asıwın aldın alıwǵa eristi.

Urıs waqtında azıq-awqat deficitliginen fermerler hám qala xalqı ortasındaǵı kúshli kelspewshilik sebepli, Bavariya parlamentindegi partiyalar ortasında da daw júzege keldi hám 1916-jıl dekabr ayında ministrlerdiń barlıǵı napaqaǵa shıǵıwına sebep boldı. Lekin Hertling ministr-prezidenti bolıp qaldı. Bavariyanıń sociallıq jaǵdayı barǵan sayın jamanlasa berdi.

1916-jıl 31-avgustta Joqarı Armiya komandirligi Erich Ludendorff hám Pol fon Hindenburg tárepinen islep shıǵılǵan Hindenburg baǵdarlamasın járiyaladı. Bul baǵdarlama ekonomikalıq islep shıǵarıwdı kóbeytiw ushın keskin sharalar kóriwdi talap qılatuǵın edi. Imperator hákimiyattiń ǵalabalıq túrde kusheytiwi federal jerlerdiń siyasiy iskerlik qábiletiniń uyqas túrde hálsizleniwine alıp keldi.

1917-jıl iyul ayında Betmann Xollveg húkimetten shetletilgeninen keyin Hertling Reyx kansleri lawazımın iyelewden bas tarttı. Betmannıń miyrasxorı Georg Michaelis áwmetsizlikke dus kelgeninen keyin ǵana 74 jaslı hám fizikalıq hálsiz Hertling 1917-jıl 1-noyabrde Prussiyanıń reyx kansleri hám ministr-prezidenti lawazımların iyeledi. Ol birlestirilgen eki lawazımdı iyelegen birinshi partiya siyasatshısı edi. Onıń ótken zamanlasları mámleket xizmetkerleri yamasa áskeriy xizmetkerler bolǵan. Aldın Michaelistiń Prussiya ministri lawazımın dawam ettiriwi joybarlastırılǵan edi, biraq ol parlamentte kerekli dawıslarǵa iye bola almadı. Bavariyada Hertling ornın Otto fon Dandl iyeledi.

Germaniya kantsleri hám Prussiya ministr-prezidenti[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Hertling Oray partiyasınıń oń qanatına tiyisli bolıp, ol solshılardan ayrıqsha bolıp esaplanıw parlamentarizaciyanı biykarladı, yaǵnıy ministrler imperator emes, bálki parlament aldında juwapker edi. Ol, sonıń menen birge, bul jaǵday federalizmge ziyan jetkiziwi hám Social-demokratiyalıq partiyanı (SDP) jáne de kúsheytiwinen qorqar edi. Onıń Reyx kanslerliginde nemis mámleketleriniń ayrıqsha huqıqlarına itibar qaratıwdı qálegen Oray hám sol-liberal Rawajlanıw Xalıq Partiyası ústinlik etti[4]. Soǵan qaramay, Hertling húkimeti alıp barǵan siyasat Reyxti parlamentarizaciya qılıw jolındaǵı zárúrli qádem boldı, sebebi jańa kansler óz húkimet programmasın Reyxstagning kópshilik partiyaları menen aldınan kelisip alıwı kerek edi. Bul partiyalardıń eń úlkeni 35 % orınǵa iye SDP edi. Oray partiyası bolsa 16 % ǵa iye edi. Solay etip, Oray partiyasına „protoparlament basqarıwı“ hám SDP hám de sol (shep) liberallar menen sheriklik etiwge iykemlesiw ushın waqıt berildi.

Ministrler mákemesine eki eń húrmetli parlamentar Progressiv Xalıq partiyasınan sol qanat liberalı Fridrix fon Payer-vice-kansler hám Milliy liberal partiyadan Robert Fridberg-Prussiya bas ministri orınbasarı sıpatında partiyalar menen baylanıs ornatıwshı retinde kirgizildi. Húkimet dúziwdi qıyınlastırmaw ushın social-demokratlar shette qaldırıldı. Fridrix fon Payer SDP hám húkimet ortasındaǵı baylanıs ushın juwapker edi.

Hertlingniń húkimet dáwirinde parlamentarizaciya hám demokratiyalastırıw jolında bir qatar zárúrli qádemler qoyıldı, mısalı, proporsional wákillik elementleri menen birgeliktegi saylaw reforması. Biraq, ulıwma alǵanda, SDP odan narazı edi, sebebi Joqarı Armiya komandirliginiń tásiri kúshliliginshe qaldı hám reformalardıń barıwı áste edi. 1918-jıl sentyabr ayınıń aqırına kelip, Hertling tek siyasat ózgeriwi menen húkimetke kirisiwdi qálegen SDPnıń isenimin joǵalttı. Bavariya hám Baden húkimetleri de Hertlingdi izbe-iz tınıshlıq siyasatın islep shıǵıw ushın tuwrı adam emes dep oyladı. Rawajlanıw Xalıq Partiyası da sonday pikirde edi, lekin koaliciyanı qáwip astına qoyıwdı qálemedi.

Áskeriy jaǵdaydıń jamanlasıwın esapqa alǵan halda, Partiyalar ara komitet partiyaları, sonday-aq Hertlingniń Oray partiyası, Anneksiyalardı óz ishine almaytuǵın, sonıń menen birge, reyxti parlamentarizaciyalaw ushın awqamlaslar menen bólek tınıshlıq ornatıw ushın ózara kelisiwler aparıwǵa shaqırdı. Konstituciyaǵa ózgeris kirgiziw arqalı húkimet Reyxstagtiń isenimine ǵárezli bolıwı kerek edi. Hertling bul talaplarǵa qarsı turıwǵa qarar etti. 1918-jıl 26-sentyabrde Bas shtab basshıları sırtqı isler ministrliginiń mámleket xatkeri Pol fon Hintsege úmitsiz áskeriy jaǵday tuwrısında sıpatlama berdi. Hintze joqarıdaǵı revolyuciya konsepciyasın islep shıqtı. 28-sentyabr kúni Joqarı Armiya komandirligi de húkimetten keńlew bazanı talap etti — itimal bul jeńiliw ushın juwapkerlikti demokratiyalıq partiyalar moynına júklew edi. Hertlingniń shıǵıw jolı joq edi. Onıń kanslerliginiń tamamlanıwı 29-sentyabr kúni Belgiyanıń Spa qalasındaǵı armiya bas rezidenciyasında sheshildi[5]. Hertling ornına 3-oktyabr kúni onıń Baden shahzodasi Maksimilian keldi.

Georg fon Hertling úsh aydan keyin Bavariyada, óziniń saqlap alınǵan úyi Rupoldingda qaytıs boldı hám de sol jerge jerlendi.

Orden hám sıylıqları[redaktorlaw | derekti jańalaw]

  • Bavariya Korolligi:[6]
    • «Bavariya Qirolligi oldidagi xizmatlari» uchun ordeni kavaleri, 1898
    • Avliyo Mixail Qirollik katta xoch ordeni, 1912
    • Avliyo Yuber Qirollik ordeni ritsari
    • Qirol Lyudviy xochi
  • Fayl:Flagge Großherzogtum Baden (1891—1918).svg Baden: Birinchi Berthold ordeni Katta xochi, tilla tasma bilan[7]
  • Brunsvik: Genrix Arslon ordeni Katta xochi[7]
  • Hessenlar Buyuk knyazligi: Buyuk Filipp ordeni Katta xochi, toji bilan, with Crown[7]
  • Lippe knyazligi: Harbiy xizmat xochi[8]
  • Fayl:Flag of Prussia (1892—1918).svg Prussiya Qirolligi:[8][7]
    • 1-darajali Qizil lochin ordeni kavaleri
    • 2-darajali Qirollik Toji ordeni kavaleri, yulduzi bilan
    • 2-darajali Temir xoch Iron Cross (1914), oq-qora tasmali
  • Hohenzollern: 1-darajali Gogenzollernlar knyazlik xonodoni ordeni faxriy xochi[8]
  • Fayl:Flagge Königreich Sachsen (1815—1918).svg Saksoniya Qirolligi: Albert ordeni Katta xochi, oltin yulduz bilan[7]
  • Vyurtemberg: Vyurtemberg Toj ordeni Katta xochi[7]
  • Austriya-Vengriya:[9]
    • Leopold Avstriya Imperiyasi ordeni Katta xochi, 1913; javohiri bilan, 1914
    • Avliyo Stefan Vengriya Qirollik ordeni Katta xochi, 1917
  • Vatikan:[7]
    • Piya IX ordeni Katta xochi
    • Avliyo Buyuk Gregoriy ordeni Katta xochi

Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]

  1. ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
  2. ↑ Becker, Winfried. Georg von Hertling 1843–1919. Jugend und Selbstfindung zwischen Romantik und Kulturkampf (olmoncha). Mainz: Matthias-Grünewald-Verlag, 1981 — 29 bet. ISBN 3-7867-0882-7. 
  3. ↑ Löffler, Bernhard. Die Bayerische Kammer der Reichsräte von 1848 bis 1918. Grundlagen, Zusammensetzung, Politik. (= Schriftenreihe zur bayerischen Landesgeschichte. Band 108) (olmoncha). Munich: C.H. Beck, 1996 — 611 bet. 
  4. ↑ Rauh, Manfred. Die Parlamentarisierung des Deutschen Reiches (nemisshe). Düsseldorf: Droste, 1977 — 383–384 bet. 
  5. ↑ Neitzel, Sönke. Weltkrieg und Revolution. 1914–1918/19 (olmoncha). Berlin: be.bra-Verlag, 2008 — 150f bet. 
  6. ↑ Hof- und – Staatshandbuch des Königreichs Bayern (olmoncha), 1914, 23, 32-bet {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)CS1 maint: unrecognized language ()
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 Hof- und – Staatshandbuch des Königreichs Bayern (olmoncha), 1914 {{citation}}: Unknown parameter |publisher= ignored (járdem)CS1 maint: unrecognized language ()
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Silteme kórsetiwdegi qátelik: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named prussia
  9. ↑ Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie, 56, 75-bet

Siltemeler[redaktorlaw | derekti jańalaw]

"https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Georg_von_Hertling&oldid=70335" saytınan alınǵan