Hind-evropa tilleri
Hind-evropa tilleri (russha Индоевропе́йские языки́, inglisshe Indo-European languages) — dúnyadaǵı eń keń tarqalǵan tiller shańaraǵı bolıp, ol Jerdiń insan jasaytuǵın barlıq kontinentlerinde ushırasıp, sóylesiwshiler sanı 2,5 milliarddan asadı[1]. Bazı dereklerde eskishe iafetlik (yasiflik) tiller dep te atalıp, bul eski atama Nuh payǵambardıń ulı Iafet (musılmanlarda Yasif) ismi menen baylanıslı[2].
Etimologiya[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Hind-evropa tilleri termini birinshi ret 1813-jılda inglis alımı Tomas Yang tárepinen kiritilgen[3]. Nemis tilindegi ádebiyatlarda hind-german tilleri (nemisshe indogermanische Sprachen) termini kóbirek qollanıladı. Geyde hind-evropa tilleri ilgeri "ariy tilleri" dep atalǵan, biraq házirgi waqıtta bul termin hind-evropa tilleriniń tómengi toparına, sonday-aq Nuristan tiline hámde hind-iran tilleri bólimine qarata qollanıladı.
Kelip shıǵıwı hám tariyxı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Hind-evropa shańaraǵınıń tilleri bir proto-hind-evropa tilinen kelip shıqqan bolıp, onda sóylesiwshiler shama menen bunnan 5-6 mıń jıl aldın jasaǵan. Proto-hind-evropa tiliniń kelip shıǵıw ornı haqqında bir neshe boljawlar bar (atap aytqanda, olar Arqa Evropa, Batıs Aziya, Evropa hám Aziya tutasqan shól aymaqları sıyaqlı aymaqlardı aytısadı). Úlken itimal menen, áyyemgi hind-evropalılardıń (yamasa olardıń bir bóliminiń) arxeologiyalıq mádeniy orayı dep eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqta Yamna mádeniyatı wákilleri jasap ótken házirgi Ukraina shıǵısında hám Rossiyanıń qublasında jaylasqan aymaqlar esaplanıwı múmkin. Bul gipotezanı genetikalıq izertlewler de tastıyıqlaydı. Bunday izertlewler Batıs hám Oraylıq Evropadaǵı hind-evropa tilleriniń hesh bolmaǵanda bir bóleginiń deregi bunnan shama menen 4500 jıl aldın Yamna mádeniyatı wákilleriniń Qara teńiz hám Volga shóli aymaǵınan Evropaǵa ǵalabalıq kóshiwi menen baylanıslı ekenligin kórsetedi[4].
Hind-evropa tilleriniń kelip shıǵıw ornı haqqında Armeniya tawlıqları hámde Arqa Evropa shóllerindegi hind-evropalılardıń "eki ájdad watanı" haqqındaǵı gipoteza 1873-jılda Miller tárepinen hind-evropa proto-tiliniń semit-xamit hám kavkaz tillerine jaqınlıǵı tiykarında islep shıǵılǵan.
1934-jılda Shveytsariyalı professor Emil Forrer hind-evropa tilleri bir-birine baylanıslı bolmaǵan eki tildiń aralasıwı nátiyjesinde payda bolǵan degen pikirdi ayttı[5].
Quramı hám klassifikaciya[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Hind-evropa tilleri shańaraǵına alban, armyan, sonıń menen birge, slavyan, baltıq, german, kelt, italyan, roman, illiriya, grek, anatoliy (xetto-luviy), iran, dard, hind-ariy, nuristan hám toxar tilleri toparları kiredi. Usınıń menen birge, italyan (eger roman tilin italyan dep esaplamasa), illiriya, anatoliy hám toxar toparları tek óli tiller menen ańlatıladı.
Hind-evropa tilleri dizimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Hind-evropa tilleri shańaraǵınıń eń iri bólimleri:
Hind-iran tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Nuristan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Hind-ariy tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Iran tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Grek-frigiy-armyan tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Frigiy tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Armyan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Grek tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Grek tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Paleo-Balqan tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Illiriy tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Illiriy-alban tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Frakiy tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Balto-slavyan tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Slavyan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Slavyan tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Baltik tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
German tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Batıs german tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Qubla german tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Shıǵıs german tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
German tili tiykarında kreol tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
German tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Venet tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Italyan tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Roman tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Roman tili tiykarında kreol tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Roman tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Kelt tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Kelt tili tiykarında shala cıgan tilleri toparı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Toxar tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Anatoliy tilleri bólimi[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- ↑ Индоевропейские языки // БРЭ. Т.11. М., 2008.
- ↑ Иафетические языки// Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ London Quarterly Review X/2 1813.; cf. Szemerényi 1999:12, footnote 6.
- ↑ Haak W., Lazaridis I., Patterson N., Rohland N., Mallick S., Llamas B., Brandt G., Nordenfelt S., Harney E., Stewardson K., Fu Q., Mittnik A., Bánffy E., Economou C., Francken M., Friederich S., Pena R. G., Hallgren F., Khartanovich V., Khokhlov A., Kunst M., Kuznetsov P., Meller H., Mochalov O., Moiseyev V., Nicklisch N., Pichler S. L., Risch R., Rojo Guerra M. A., Roth C., Szécsényi-Nagy A., Wahl J., Meyer M., Krause J., Brown D., Anthony D., Cooper A., Alt K. W., Reich D.Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe(англ.) // Nature. — 2015. — doi:10.1038/nature14317. — PMID 25731166.
- ↑ Forrer, Emilio O. Neue Probleme zum Ursprung der indogermanischen Sprachen (нем.) // Mannus. — 1934. — Bd. 26. — S. 115—127.