Maǵlıwmat
Ulıwma qollanıwdaǵı maǵlıwmat yamasa maǵlıwmatlar túsinigi (ingl. data) − sandı, sapanı, faktti, statistikanı, basqa tiykarǵı mánis birliklerin yamasa ápiwayı izbe-izliklerdi táriyiplep informaciya beretuǵın diskret yamasa úziliksiz mánisler jıynaǵı bolıp tabıladı. Datum bul − maǵlıwmatlar jıynaǵındaǵı jeke mánisi. Maǵlıwmatlar ádette qosımsha kontekst penen mánis beretuǵın kesteler sıyaqlı strukturalarǵa shólkemlestiriledi hám olardıń ózleri úlkenirek strukturalarda maǵlıwmatlar retinde paydalanılıwı múmkin. Maǵlıwmatlar esaplaw procesinde ózgeriwshiler retinde paydalanılıwı múmkin.[1] Maǵlıwmatlar abstrakt ideyalardı yamasa anıq ólshemlerdi kórsetiwi múmkin.[2] Maǵlıwmatlar ádette ilimiy izertlewlerde, ekonomikada hám adamnıń shólkemleskenlik xızmetiniń is júzinde, hár qanday basqa túrlerinde qollanıladı. Maǵlıwmatlar jıynaǵı mısallarına baha indeksleri (tutınıw bahasınıń indeksi sıyaqlı), jumıssızlıq dárejesi, sawatlılıq dárejesi hám xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatları kiredi. Bul kontekstte maǵlıwmatlar paydalı informaciyanı alıwǵa bolatuǵın shiyki faktler menen sanlardı bildiredi.
Maǵlıwmatlar ólshew, baqlaw, soraw yamasa analiz sıyaqlı usıllar arqalı jıynaladı hám ádette keyinirek qayta isleniwi múmkin sanlar yamasa simvollar retinde kórsetiledi. Maydan maǵlıwmatları (ingl. field data) baqlanbaytuǵın “in-situ” ortalıǵında jıynalǵan maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Eksperimental maǵlıwmatlar − bul basqarılatuǵın ilimiy eksperiment barısında payda bolǵan maǵlıwmatlar. Maǵlıwmatlar esaplaw, dálillew, talqılaw, prezentaciya, vizualizaciya yamasa analizden keyingi basqa obyektler sıyaqlı usıllardı qollanıw arqalı analizlenedi. Analiz aldında shiyki maǵlıwmatlar (yamasa qayta islenbegen maǵlıwmatlar) ádette tazalanadı: sheklengen mánisler óshiriledi hám anıq qural yamasa maǵlıwmatlardı kirgiziw qáteleri dúzetiledi.
Maǵlıwmatlardı esaplaw, dálillew yamasa talqılaw ushın tiykar retinde paydalanıwǵa bolatuǵın anıq informaciyanıń kishi birlikleri retinde qarastırıwǵa boladı. Maǵlıwmatlar abstrakt ideyalardı anıq ólshemlerge shekem, sonıń ishinde biraq olar menen sheklenbey, statistikaǵa shekem bolıwı múmkin. Ayırım sáykes kontekstte usınıs etilgen temaǵa baylanıslı maǵlıwmatlardı informaciya retinde kóriwge boladı. Kontekst boyınsha baylanıstırılǵan informaciya bólimlerin maǵlıwmatlardı túsinikler yamasa intellekt retinde táriyiplewge boladı. Maǵlıwmatlardı informaciyaǵa sintezlew nátiyjesinde waqıttıń ótiwi menen jıynalatuǵın túsinikler menen intellekt qorın bilim dep táriyiplewge boladı. Maǵlıwmatlar “cifrlı ekonomikanıń jańa nefti” retinde táriyiplenedi.[3] Maǵlıwmatlar, ulıwma túsinik retinde ayırım bar informaciyanıń yamasa bilimniń jaqsıraq paydalanıw yamasa qayta islew ushın qolaylı qanday da bir formada usınılǵan yamasa kodlanǵan faktin bildiredi.
Esaplaw texnologiyalarındaǵı jetiskenlikler ádette petabayt masshtabındaǵı maǵlıwmatlardıń júdá úlken mólsherine baylanıslı úlken maǵlıwmatlardıń (ingl. big data) payda bolıwına alıp keldi. Maǵlıwmatlardı analizlewdiń dástúrli metodların hám esaplawlardı paydalanıw, bunday úlken (hám ósip baratırǵan) maǵlıwmatlar jıynaǵı menen jumıs islew qıyın, hátte múmkin emes. (Teoriyalıq jaqtan alǵanda, sheksiz maǵlıwmatlar sheksiz informaciya beredi, bul túsiniklerdi yamasa intellekt alıwdı múmkin emes etedi.) Oǵan juwap retinde maǵlıwmatlar iliminiń salıstırmalı túrde jańa tarawı úlken maǵlıwmatlarǵa analitikalıq usıllar retinde mashinalıq oqıtıwdı (hám basqa jasalma intellekt) ónimli qollanıw imkaniyatın beredi.
Etimologiya hám terminologiya[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Maǵlıwmat sózi latınsha datum, “(nárse) berilgen”, “dare” sóziniń ótken máháldegi kórinisi, “beriw” sóziniń kóplik forması.[4] “Maǵlıwmat” sóziniń birinshi inglisshe qollanılıwı 1640-jıllardan baslanǵan. “Maǵlıwmat” sózi birinshi ret 1946 jılı “jetkerip beriletuǵın hám saqlanatuǵın kompyuter maǵlıwmatları” degen mániste qollanılǵan. “Maǵlıwmatlardı qayta islew” sóz dizbegi birinshi ret 1954 jılı qollanılǵan.[4]
“Maǵlıwmatlar” ulıwma túrde “informaciyanıń” sinonimi retinde qollanılǵanda, ol jeke túrdegi ǵalabalıq atlıq retinde qarastırıladı. Bul qollanıw kúndelikli tilde hám programmalıq támiynattı islep shıǵıw hám informatika sıyaqlı texnikalıq hám ilimiy tarawlarda jiyi ushırasadı. Bul qollanıwdıń bir mısalı “úlken maǵlıwmatlar” (ingl. big data) termini. Maǵlıwmatlar jıynaǵın qayta islew menen analizlewge baylanıslı qollanılǵanda, termin óziniń kóplik formasın saqlaydı. Bul paydalanıw tábiyiy pánlerde, ómir tuwralı pánlerde, sociallıq pánlerde, programmalıq támiynattı islep shıǵıwda hám informatikada keń tarqalǵan, XX hám XXI ásirde ataqlı boldı. Ayırım stil qollanbaları termininiń hár túrli mánislerin tán almaydı hám tek kórsetpeniń maqsetli auditoriyasına sáykes keletuǵın formanı usınadı. Mısalı, 7-baspadaǵı APA stili “maǵlıwmatlar” kóplik forması retinde qarastırılıwın talap etedi.[5]
Mánisi[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Maǵlıwmat, informaciya, bilim hám danalıq bir-biri menen tereń baylanıslı túsinikler, biraq hárqaysısınıń bir-birine baylanıslı roli bar hám hár terminniń óz mánisi bar. Ulıwma kózqaras boyınsha maǵlıwmatlar jıynaladı hám analizlenedi; maǵlıwmatlar qanday da bir usıl menen analizlengennen keyin sheshim qabıllawǵa jaramlı informaciyaǵa aylanadı.[6] Atap ótiw orınlı, maǵlıwmatlar jıynaǵı birew ushın informaciya bolıwı, sol adam ushın onıń qanshelli kútilmegenine baylanıslı dep aytıwǵa boladı. Maǵlıwmatlar aǵımındaǵı informaciyanıń kólemi onıń Shennon entropiyası menen xarakteristikalanıwı múmkin.
Bilim - bul ayırım obyektke iye bolǵan qorshaǵan ortalıqtı biliw, al maǵlıwmatlar tek sol bilimdi xabarlaydı. Mısalı, Everest tawınıń biyikligin kórsetetuǵın maǵlıwmatlar bazasındaǵı jazba anıq ólshengen mánisti bildiretuǵın maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Bul ólshem kitapqa Everest tawındaǵı basqa maǵlıwmatlar menen birge tawǵa shıǵıwdıń eń jaqsı usılın tańlawdı qáleytuǵınlarǵa paydalı etip táriyiplew ushın engiziliwi múmkin. Bul maǵlıwmatlar menen usınılǵan xarakteristikalar tuwralı biliw − bilim bolıp tabıladı.
Maǵlıwmatlar kóbinese eń abstrakt túsinik, informaciya keyingi eń az hám bilim eń abstrakt bolıp esaplanadı.[7] Bul kózqarasta maǵlıwmatlar interpretaciya arqalı informaciyaǵa aylanadı; mısalı, Everest shıńınıń biyikligi ádette “maǵlıwmatlar”, Everest tawınıń geologiyalıq xarakteristikaları tuwralı kitap “informaciya” dep esaplanıwı múmkin, al Everest shıńına jetiwdiń eń jaqsı usılı tuwralı ámeliy informaciyanı qamtıytuǵın alpinistlerge arnalǵan kórsetpe “bilim” dep esaplanıwı múmkin. “Informaciya” kúndelikli qollanıwdan baslap texnikalıq qollanıwǵa shekem hár túrli mánislerdi óz ishine aladı. Degen menen, bul kózqaras maǵlıwmatlardıń informaciyadan hám bilimnen informaciyanıń qalay payda bolatuǵının keri qaytaradı.[8] Ulıwma alǵanda, informaciya koncepciyası sheklew, kommunikaciya, baqlaw, maǵlıwmatlar, forma, kórsetpe, bilim, mánis, psixikalıq xoshametlew, úlgi, qabıllaw hám sáwlelendiriw túsinikleri menen tıǵız baylanıslı. Beynon-Devis maǵlıwmatlar menen informaciyanı ajıratıw ushın belgi koncepciyasınan paydalanadı; maǵlıwmatlar simvollar izbe-izligi, al informaciya bir nársege silteme beriw ushın paydalanılǵanda payda boladı.
Esaplaw qurılmaları menen mashinaları rawajlanbastan aldın adamlar maǵlıwmatlardı qol menen jıynap, oǵan úlgilerdi kirgiziwge májbúr boldı. Esaplaw qurılmaları menen mashinaları rawajlanǵannan berli bul qurılmalar maǵlıwmatlardı da jıynay aladı. 2010 jılları kompyuterler maǵlıwmatlardı jıynaw hám olardı sortlaw yamasa qayta islew ushın marketingnen, azamatlardıń sociallıq xızmetlerdi paydalanıwın analizlewden baslap ilimiy izertlewlerge shekemgi kóplegen tarawlarda keńnen qollanıladı. Maǵlıwmatlardaǵı bul úlgiler bilimdi jaqsılaw ushın paydalanıwı múmkin informaciya retinde qarastırıladı. Bul úlgiler “haqıyqat” retinde túsindiriliwi múmkin (“haqıyqatlıq” subyektiv túsinik bolıwı múmkin) hám ayırım pánlerde yamasa mádeniyatlarda estetikalıq hám etikalıq ólshemler retinde ruqsat etiliwi múmkin. Qabıllanatuǵın fizikalıq yamasa virtual qaldıqlardı qaldıratuǵın waqıyalardı maǵlıwmatlar arqalı baqlawǵa boladı. Belgi menen baqlaw arasındaǵı baylanıs úzilgennen keyin belgiler endi maǵlıwmatlar bolıp esaplanbaydı.[9]
Mexanikalıq esaplaw qurılmaları maǵlıwmatlardı kórsetiw usılına qarap klassifikaciyalaydı. Analog kompyuterler maǵlıwmatlar mánisin kernew, aralıq, poziciya yamasa basqa fizikalıq shama retinde kórsetedi. Cifrlı kompyuter maǵlıwmatlar bólegin belgilengen alfavitten alınǵan belgiler izbe-izligi retinde kórsetedi. Eń kóp tarqalǵan cifrlı kompyuterler ekilik alfavitti paydalanadı, yaǵnıy ádette “0” hám “1” dep belgilengen eki simvoldan ibarat alfavit. Sonnan keyin ekilik alfavitten sanlar yamasa háripler sıyaqlı kóbirek tanıs kórinisler dúziledi. Maǵlıwmatlardıń ayırım arnawlı obyektleri jaratıladı. Kompyuter programması - bul kórsetpeler retinde túsindiriletuǵın maǵlıwmatlar jıynaǵı. Kóplegen kompyuter tilleri programmalar menen programmalar jumıs isleytuǵın basqa maǵlıwmatlar arasında ayırmashılıqtı payda etedi, biraq ayırım tillerde, atap aytqanda Lisp hám uqsas tillerde programmalar basqa maǵlıwmatlardan aytarlıqtay ózgeshelenbeydi. Sonday-aq metamaǵlıwmatlardı, yaǵnıy basqa maǵlıwmatlardıń táriyipin ajıratıw paydalı. Metamaǵlıwmatlar ushın uqsas, biraq burınǵı termin “járdemshi maǵlıwmatlar” bolıp tabıladı. Metamaǵlıwmatlardıń prototipli mısalı - kitaplardıń mazmunın táriyipleytuǵın kitapxana katalogı.
Maǵlıwmatlar hújjetleri[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Maǵlıwmatlardı dizimnen ótkeriw kerek bolǵanda, maǵlıwmatlar - maǵlıwmatlar hújjeti túrinde boladı. Maǵlıwmatlar hújjetleriniń túrlerine mınalar kiredi:
- maǵlıwmat saqlawshı
- maǵlıwmatlardı izertlew
- maǵlıwmatlar jıynaǵı
- programmalıq támiynat
- maǵlıwmatlar qaǵazı
- maǵlıwmatlar bazası
- maǵlıwmatlar qollanbası
- maǵlıwmatlar jurnalı
Usı maǵlıwmatlar hújjetleriniń ayırımları (maǵlıwmat saqlawshıları, maǵlıwmatlardı izertlew, maǵlıwmatlar jıynaǵı hám programmalıq támiynat) maǵlıwmatlar citata indekslerinde indekslenedi, al maǵlıwmatlar qaǵazları dástúrli bibliografiyalıq maǵlıwmatlar bazalarında indekslenedi, mısalı “Science Citation Index”.
Derekler[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
- ↑ „Statistical Language - What are Data?“. Australian Bureau of Statistics (13-iyul 2013-jıl). 19-aprel 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 9-mart 2020-jıl.
- ↑ „Data vs Information - Difference and Comparison | Diffen“ (en). www.diffen.com. Qaraldı: 11-dekabr 2018-jıl.
- ↑ „Data is the new oil“ (16-iyul 2018-jıl). 16-iyul 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi.
- ↑ 4,0 4,1 „data | Origin and meaning of data by Online Etymology Dictionary“. www.etymonline.com.
- ↑ American Psychological Association. Publication Manual of the American Psychological Association: the official guide to APA style. American Psychological Association, 2020. ISBN 9781433832161.
- ↑ „Joint Publication 2-0, Joint Intelligence“. Joint Chiefs of Staff, Joint Doctrine Publications I-1. Department of Defense (23-oktyabr 2013-jıl). 18-iyul 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 17-iyul 2018-jıl.
- ↑ Akash Mitra. „Classifying data for successful modeling“ (2011). 7-noyabr 2017-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 5-noyabr 2017-jıl.
- ↑ Tuomi. Data is more than knowledge.
- ↑ Sharon Daniel. The Database: An Aesthetics of Dignity.