Mektepxana

Mektepxana— baslanǵısh tálim alatuǵun mektep. Dáslep 7—8-ásirlerde arab mámleketlerinde payda bolǵan. 9—10-ásirlerde xalqı islam dinine ıqtıqat etetuǵın Jaqın hám Orta Aziya, Orta Shıǵıs mámleketleri, Volga boyi hám de taǵı basqa jerlerge tarqalǵan.

Orta Aziyada barlıq qala, awıl, sonıń menen birge, kóshpenshi xalıq jasawshı awıllarda ámelde bolǵan. Orta Aziyada ul hám qız balalar bólek-bólek oqıtılǵan. Ul balalar kópshiligi meshitler, medreseler, qarixanalar qasında yamasa menshikli mektepdarlar xojalıqlarında, qız balalar óqitiwshi áyeller úylerinde yamasa bay adamlardıń mektep jasındaǵı qızları ushın olardıń úylerinde islengen mekteplerde oqitilǵan. Ul balalardı molla oqıtǵan. Qızlardı oqıtǵan áyeller atinayi yamasa atinbibi (Tashkentte), bibixalifa yamasa bibiatin (Buxarada), Eltibibi (Xiywada) dep atalǵan. Qaraqalpaqstandaǵı mekteplerde ul hám qız balalar birgelikte bir muǵallım tárepinen oqıtilǵan. Mektepxanalar jayı, ádetde, bir xanadan ibarat bolıp, balalar ǵalı ústinde otırǵan. Ul balalar mektepleri meshit qavmi tárepinen usınıs etilgen meshit imami yamasa muazzini, yamasa medreseni tamamlaǵan oqımıslı kisi oqıtıwshılıq etken. Mektepxanalarda balalar oqıw-jazıwǵa uyretilgen, medreselerge oqıwǵa kirisiw ushın zárúr bilimler berilgen.

Mektepxanalar qárejeti hám mollalardıń tabısı-diniy mekemege berilgen mal-múlk múlkinen túsken dáramatlar hám de oqıwshılardıń ata-anaları tárepinen oqıw ushın tolengen aqshalar esabınan bolǵan. Sháriyatqa kóre, ılım úyreniw ushın shaqırıq etken kisige biykarlaw juwabı beriw salmaqli gúná esaplanǵan, oqıwǵa kelgen hár bir balanıń qaysı social taipadan bolıwı hám oqıw ushın qansha aqsha tólewinen qaramastan, oqıtıwshılar moynına olardı hár qanday kelispewshiliksiz oqıtıw wazıypası júklengen. Saǵır -jesirler biypul oqıtılǵan. Balalar oqıw ushın mektepke 5—6, geyde 6-8 jastan berilgen hám de oqıw 5—8 jıl dawam etken. Jaz aylari hám ramazan ayında demalısqa shıǵılǵan. Mektepxanada oqıtıwdıń dawam etiw waqti mollaniń uqıpı, oqıwshınıń zehni hám de shańaraqtaǵı ortalıqqa baylanıslı bolǵan. Shınıǵuwlar juma hám bayram kúnlerinen tısqarı, hár kúni quyash shıǵıwınan ásir namazına shekem dawam etken. Túslıq ushın tánepis etilgen. Meshitler qasındaǵı mektepxanalarda 10—20, qalalardaǵı mektepdar mollalar mektepxanalarında 50—60 danaǵa shekem ul balalar oqıtılǵan. Qızlar mektepxanalarında oqıwshılar sanı ul balalar mektepxanalarina salıstırǵanda sherek hám odan artıqtı quraydi.

Mektepxanalarda sabaqlar kestesi, qatań dastur hám arnawlı bir oqıw stili bolmaǵan. Oqıtıw klass sistemasında alıp barilmagan, bir molladan sabaq alıwshılardıń hámmesi bir xanada oqıǵan. Soǵan muwapıq, oqıw xanasınıń tórinde Nawaiy, Fúzúliy, Bedil, Mashrab, Hofiz Sheroziy, So'fi Allayar dóretpeleri, " Chor kitap" sıyaqlılardı oqıwshılar, ortasında Quran, " Haftiyak" (parsısha — " Quranı Saqıydıń jetiden biri") di oqıwshılar hám esik tárepte " abjad esabıxanlar" (buwınlap oqıwshı hám " Abjad" ǵa qaraǵanda, esap hám de kóbeytiwdi uyreniwshiler), " taxtaxanlar" (arab álippesi háripleri jazılǵan arnawlı taxtasha — " lavh" dagi háriplerdi yadlab úyrenip atırǵan oqıwshılar ) otırǵan. Bul jaǵday oqıwshılardı oqıwǵa jıldıń anıq belgilengen waqtında emes, bálki jıl dawamında qabıl etilıwıne múmkinshilik bergen. Mektepxanalarda oqıw jeke alıp barılǵan, yaǵnıy oqıtıwshı hár bir oqıwshı menen bólek shuǵıllanǵan. Ol balalardı birimlep janına shaqırıp, aldınǵı sabaqta berilgen waziypani soraǵan, onı ózlestiriwine qaray jańa sabwq bergen yamasa aldınǵı sabaqtı tákirarlawdı buyırǵan. Ul balalar mektepxanalarda mollalar sabaqlardı ózlestirmeytuǵın hám mektepxana ıntızamına ámel etpeytuǵın balalarǵa tán jazasın qóllaw huqıqına iye bolǵan.

Mektepxanaǵa oqıwǵa kelgen oqıwshıǵa, áweli, " Kalimai shahodat" duwası yadlatilǵan. Háriplerdiń atın óqıtıwdan hárip astı hám ústine qoyılatuǵın diakritik belgiler — " háreket" ler járdeminde buwın dúziwdi úyretiwge ótilgen. Keyingi oqıw basqıshı " abjadxanliq dep atalip, bunda oqıwshılar buwınlardı qosıwǵa, " Abjad" ǵa qarab, esap hám kóbeytiwge uyretilgen. Kıtapxanlıq "Haftiyak" kitabın ózlestiriw menen baslanǵan. " Haftiyak" dan keyin basqa kitaplarǵa qosımsha tárzde háptesine 2—3-ret Qurandıń qalǵan bólegi oqıtılǵan.

Qurandıń " Allamnashrax" súresi yadlanıwı menen oqıwshı " sawatlı adam" esaplanǵan. Sawatı shiqqandan keyin balalar diakritik belgilersiz arab jazıwınıń bir usıl jazıwı parsı tilinde jazılǵan " Chor kitap", So'fi Allayardıń " Sabot ul-ojizin", Farididdin Attardıń " Lisan ut-tayr", Hofiz Sheraziy, Fúzúliy, Bedil, Nawayı,Mashrab sıyaqlı oyshıllardıń toplamların oqıp sabaq alǵan. Ul balalar mektepxanalarinan ayrıqsha túrde, qızlar eski shayırlar shıǵarmalarin úyreniwge kóbirek itibar qaratılǵan. Sonıń menen birge, olarda qızlar tárbiyasınıń ayriqsha tárepleri, mısalı, úy-ruwziǵar tutıw, aspazlıq, pákizelik, shıǵısana ádep-etika sıyaqlılarǵa úyretiwshi Aliy Nazimanıń " Tálimi banot", Alımat ul-Banottıń " Muosharat adebi", Faxridsin ibn Rizouddindıń " Tárbiyeli xotun" sıyaqlı sabaqlıqları da oqıtılǵan.

Balalar oqıwdı tolıq ózlestirip alǵannan keyinǵana jazıwǵa ótken. Geyde " So'fi Allayar", " Xo'ja Hofiz" kitapların óqiy alatuǵın bolǵandan keyinǵana " xatqa túsken". Jazıwǵa úyretiw bir neshe basqıshda alıpbarılǵan. Daslep háripler jazılǵan (mufradot basqıshı ), keyin háriplerdi qosıp jazıwǵa (quramalı at basqıshı ), keyin eki qosıqtıń bir qatarılı báyit, kontinent, rubayılardı kóshirip jazıw (muqattaat shınıǵıwları ) na ótilgen. hám, aqır-aqıbetde, duwai sálem hám de jumıs maydanınan qaǵazlar jazılǵan. Mollalar balalardıń jazıwın jetilistiriw ushın olarǵa " taxta jazıw", ayırım shayırlardıń kitaplarınan úzindiler kóshirip jazıw shınıǵıwların da atqartirgan. Jazıwǵa úyretiwde oqıtıwshılar " Badoiul Dóretpe", " Munshaot", " Dastur ul-quzot", Saidsalohiddinxo'ja ibn Otritdin " Mufradot", Shermuhammad Avazbek balası Munisdiń " Sawatı tálimiy" sıyaqlı sabaqlıq hám qollanbalarinanda paydalanǵanler. Mektepxanalarda imtixanlar bolmaǵan; Mektepxanani pitirgenligi haqqında hújjet de berilmegen. Mektepxanalar

Tashkent, Samarqand, Buxara, Qóqan, Xiywa, Ándijan, Marǵilan sıyaqlı qalalarda kóp bolǵan. 19 -ásir aqırı —20 -ásirdiń baslarında úlkede socialekonomikalıq rawajlanıwdıń ósiwi, sawatlılıqqa salıstırǵanda talaptıń artıp barıwı nátiyjesinde mektepxanalarǵa ozgerisler kiritilip, jańa usıl mektepleri payda bola baslaǵan.