Muxammed Fizuliy
| Tuwılǵan sáne | 1494 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sáne | 1556 |
Shıǵıs klassikalıq poeziyasınıń jarıq juldızlarınan bolǵan XVI ásirde jasaǵan kórnekli ázerbayjan shayırı Muxammed Fizuliy sóz dúnyasında Orta hám Kishi Aziyanı ózine qaratqan danıshpan-shayırlardıń biri edi. Ásirese Orta Aziya mádeniyatı tariyxında onıń ornı ádewir bólek. Fizuliy ózi jasaǵan zamanda emes, bálki sońǵı dáwirlerde de túrki xalıqlar arasında úlken baxıtqa eristi. Máselen XVII-XIX ásirlerdiń ózinde Fizuliy shıǵarmalarınıń qaraqalpaq, qazaq, qırǵız, túrkmen hám ózbek mektep medreselerinde sabaqlıq sıpatında qollanılıwı bunı anıq dáliylleydi. Ásirese XIX ásirdegi qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń rawajlanıw baǵdarında Nawayı hám Fizuliy poeziyasınıń ustazlıq jolı ayrıqsha kózge túsedi. Bul haqqında qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq:
Fizuliyden dúrlar shashtım,
Dilwarlardı izler edim.
- dep jazǵan bolsa, házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń kórnekli wákili, qaraqalpaq xalıq shayırı Ibrayım Yusupov óziniń "Tań atqansha" dep atalǵan qosıǵında:
Janına tiyse sahrayı qosıqlarım,
Oqıyın Fizuliydan tán atqansha.
- dep jazdı.
Muxammed Sulayman ulı Fizuliy 1498-jılı Karbala qalasında tuwılıp 1556-jılı qaytıs bolǵan. Ol negizi ázerbayjanlıq bolıp, sol dáwirdegi ayırım topalańlar nátiyjesinde shańaraǵı menen birlikte Baǵdad qalasına kóship ketken. Fizuliy jaslıǵınan baslap ana tili sıpatında túrki tilin iyelegen bolsa, Baǵdadqa barǵannan keyin arab, parsı hám grek tillerin úyrengen. Usınday sebepler menen ol úsh tilde qosıq jaza alatuǵın dárejege erisken hám úsh tilde (túrki, arabsha, parsısha) qosıqlar diywanın jazıp qaldırǵan.
Fizuliy jaslıǵınan baslap filosofiyaǵa qızıǵadı. Onıń jas waqıtlarında jazǵan "Pikirler júyesi" - dep atalǵan shıǵarması áyyemgi grek filosofları Platon, Aristotel hám Geraklid pikirleri menen baylanısqan.
Fizuliy jasaǵan Baǵdad qalası Shıǵıstıń eski mádeniy oraylarınan bolıp, bul qalada turli dáwirlerde hár qıylı hádiyselerdi basınan keshirdi. 1508-jılı Baǵdadtı shax Islam Xatay baǵındırıp, bul úlkege qaraslı ayırım belgili qalalarǵa medreseler qurǵızǵan edi. Usınday bir jaǵdaylarda Fizuliy Karbala hám Nadjib qalalarında ashılǵan medreselerge mudarris bolıp tayınlandı.
Sońınan Baǵdadtı 1534-jılı túrkler baǵındırǵannan keyin Fizuliy belgili túrk shayırları Hiyaliy hám Yaxyabekler menen jaqınnan tanısqan.
Fizuliy dáslep filosofiyalıq sezimlerge ábden berilip ketip "Júrek joldası", "Oy hám sezim", "Gezbe hám tańwa" dep atalǵan shıǵarmaların tap ómiriniń aqırına shekem jazǵan. Bulardıń hár birin óz aldına tán poemalar sıpatında bahalaw múmkin.
Fizuliy poeziyası Nizamiy Ganjaviy, Haqqaniy, Nasimiy hám Áliysher Nawayı poeziyasınıń sintezi edi. Sonıń ushın da ol XVI ásirdegi túrki poeziyanı eń biyik shıńlarǵa kótere aldı.
Ǵázzel janrı Kúnshıǵıs ádebiyatında úlken orındı tutqanı sıyaqlı Fizuliy qáleminde de eń baslı orındı iyeledi. Parsı ádebiyatınıń eń baslı janrlarınıń biri bolǵan ǵázzel Ataiy hám Sakkakiy dáwirine kelip túrki poeziyaǵa da ótken. Al Nawayı dáwirine kelip, bul janr pútkil túrki poeziyanı jer júzine tanıttı. Fizuliy dáwirinde bolsa ol óz reńbe-reńligi menen kórindi. Ǵázzeldiń eń baslı teması ıshqı muxabbat bolıp, ol hár bir dáwirdiń óz dártin bere alǵan bolsa da keyingi dáwirde jazılǵan ǵázzellerdi tek ıshqı muxabbat tiykarında jazılǵan shıǵarmalar sıpatında qaraw qıyın. Ásirese Nawayı ǵázzellerinde bul baǵdar ádewir anıq seziledi. Al Fizuliy ǵázzellerin bolsa insanlardıń muxabbat haqqındaǵı hawazı sıpatında qabıl etiw múmkin. Kóp ǵana ádebiyatshılar onı "Muhabbat jırshısı" - dep ataydı. Onıń ǵázzelleri de bul pikirdi anıq dáliylleydi. Mısalı:
Áy samal ǵamlı kewlimdi bir maydan shad et,
Ol gózzaldı meniń halımnan xabardar et.
Men bir ǵárip ol nigar jolında intizarman,
Onıń dilbar jamalın kóz aldımda tákirar et.
Onıń dártinen nay bolıp nama shalayın,
Ashıqlar diydarın bir-birine zar et.
Ishqınıń zardabınan men bul jaqta qáste boldım,
Ashıqlar ıshqı keselin giripdar et.
- dep aytıp keledi de, Fizuliy hár qanday muxabbattıń ústirtin bolmawın, yaǵnıy hár qanday adamnıń óz muxabbatı aldında 'telbe' bolıp qalıwın qáleydi.
Fizuliy basqa da shıǵıs shayırları sıyaqlı ǵázzellerden tısqarı muxammes, tájriband, másnawiy, murabba, rubayı janrlarında kóp ǵana qosıqlar jazıp qaldırǵan shayır. Solardıń ishinde murabba hám rubayı janrları qaraqalpaq poeziyasına ádewir jaqın. Shıǵıstan tarqalǵan murabba janrı tórt qatarlı qosıqlardan ibarat bolıp, qosıqtıń bánti birgelikli uyqaslı qatarlar menen tamamlanadı. Onıń ayırım belgileri qaraqalpaq xalıq dástanı 'Qoblanda: 'Ne kórdiń qara at, ne kórdiń?', Ájiniyazdıń "Bozataw" poemasında: 'Xosh aman bol bizden qaldıń Bozataw' - degen qatarlarda ushırasadı.
Al Fizuliydiń murabbaları negizinen muhabbat temasına baǵıshlanǵan bolıp 'Kózim, janım, kúzqarım, súyikli dáwletli sultanım' - dep atalǵan birgelikli radifli uyqaslar menen tamamlanǵan. Forması jaǵınan xalıq poeziyasındaǵı muhabbat qosıqlarına ádewir usap keledi. Mısalı:
Meniń kewlimdi soramadıń áy qıylı pariyshanım,
Sen ushın qáste boldım, qalmadı belde dármanım.
Sensiz ómirim menin qarańǵı, áy gózzal janım,
Kózim, janım, kúnharım, suyikli dáwleti sultanım.
Fizuliydiń pikiri boyınsha yosh hámme waqıt ómir hádiyselerin dártli hám sezimtallı túsiniw tiykarında payda boladı. Sonıń ushında shayırlar may ishiwden de qaytpaydı. May (ishkilik) adamlardı birden tolqınlandıradı. Ishkilik ishken adamǵa dúnya gózzallıǵı azmaz boyanıńqırap kórinedi. Sonıń ushında ol ulken sezgilerge berilip ketiwi múmkin. Biraq dúnya haqıyqatlıǵın sap aqılı menen seze almaydı. Al shayxlar bolsa ishpey jemey-aq ibadatqa beriledi. Demek olardıńda óz aldına qoyǵan maqsetleri bar. Sonıń ushında Fizuliy shayırlıq penen shayxlıq arasında kelisim bolıwı kerek, - dep túsinedi. Sebebi bul eki taypada ómirden ádalat izleydi. Shayırlar gózzallarǵa bolǵan ashıqlıǵın jasırmastan más halında sóyleydi. Al shayxlar bolsa pútkilley qanaatshıl. Olar gózzallarǵa qıya baqpaydı. Pútkil ómirin qanaatlılıq, tartınshaqlıq hám uyalshaqlıq penen ótkeredi. Olar bul jolda tek qúdiretli Alla taladan ǵana mádet soraydı. Shayxlardıń kópshiligi ishkilik ishpeydi. Sonıń ushında olardıń aqıl-esi pútin adamlar yaǵnıy ómirdi bórttirip kórsetiwden, lapgóylikten qalıs adamlar degen pikirge keledi.