Muxammed Fizuliy
Shıg'ıs klassikalıq poeziyasının' jarıq juldızlarınan bolg'an XVI a'sirde jasag'an ko'rnekli a'zerbayjan shayırı Muxammed Fizuliy so'z du'nyasında Orta ha'm Kishi Aziyanı o'zine qaratqan danıshpan-shayırlardın' biri edi. A'sirese Orta Aziya ma'deniyatı tariyxında onın' ornı a'dewir bo'lek. Fizuliy o'zi jasag'an zamanda emes, ba'lki son'g'ı da'wirlerde de tu'rki xalıqlar arasında u'lken baxıtqa eristi. Ma'selen XVII-XIX a'sirlerdin' o'zinde Fizuliy shıg'armalarının' o'zbek, qazaq, qırg'ız, tu'rkmen ha'm qaraqalpaq mektep medreselerinde sabaqlıq sıpatında qollanılıwı bunı anıq da'liylleydi. A'sirese XIX a'sirdegi qaraqalpaq klassikalıq poeziyasının' rawajlanıw bag'darında Nawayı ha'm Fizuliy poeziyasının' ustazlıq jolı ayrıqsha ko'zge tu'sedi. Bul haqqında qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq:
Fizuliyden du'rlar shashtım,
Dilwarlardı izler edim.
- dep jazg'an bolsa, ha'zirgi qaraqalpaq poeziyasının' ko'rnekli wa'kili, qaraqalpaq xalıq shayırı İbrayım Yusupov o'zinin' 'Tan' atqansha' dep atalg'an qosıg'ında:
Janına tiyse sahrayı qosıqlarım,
Oqıyın Fizuliydan tan' atqansha.
- dep jazdı.
Muxammed Sulayman ulı Fizuliy 1498-jılı Karbala qalasında tuwılıp 1556-jılı qaytıs bolg'an. Ol negizi a'zerbayjanlıq bolıp, sol da'wirdegi ayırım topalan'lar na'tiyjesinde shan'arag'ı menen birlikte Bag'dad qalasına ko'ship ketken. Fizuliy jaslıg'ınan baslap ana tili sıpatında tu'rki tilin iyelegen bolsa, Bag'dadqa barg'annan keyin arab, parsı ha'm grek tillerin u'yrengen. Usınday sebepler menen ol u'sh tilde qosıq jaza alatug'ın da'rejege erisken ha'm u'sh tilde (tu'rki, arabsha, parsısha) qosıqlar diywanın jazıp qaldırg'an.
Fizuliy jaslıg'ınan baslap filosofiyag'a qızıg'adı. Onın' jas waqıtlarında jazg'an 'Pikirler ju'yesi' - dep atalg'an shıg'arması a'yyemgi grek filosofları Platon, Aristotel ha'm Geraklid pikirleri menen baylanısqan.
Fizuliy jasag'an Bag'dad qalası Shıg'ıstın' eski ma'deniy oraylarınan bolıp, bul qalada turli da'wirlerde ha'r qıylı ha'diyselerdi basınan keshirdi. 1508-jılı Bag'dadtı shax İslam Xatay bag'ındırıp, bul u'lkege qaraslı ayırım belgili qalalarg'a medreseler qurg'ızg'an edi. Usınday bir jag'daylarda Fizuliy Karbala ha'm Nadjib qalalarında ashılg'an medreselerge mudarris bolıp tayınlandı.
Son'ınan Bag'dadtı 1534-jılı tu'rkler bag'ındırg'annan keyin Fizuliy belgili tu'rk shayırları Hiyaliy ha'm Yaxyabekler menen jaqınnan tanısqan.
Fizuliy da'slep filosofiyalıq sezimlerge a'bden berilip ketip 'Ju'rek joldası', 'Oy ha'm sezim', 'Gezbe ha'm tan'wa' dep atalg'an shıg'armaların tap o'mirinin' aqırına shekem jazg'an. Bulardın' ha'r birin o'z aldına ta'n poemalar sıpatında bahalaw mu'mkin.
Fizuliy poeziyası Nizamiy Ganjaviy, Haqqaniy, Nasimiy ha'm A'liysher Nawayı poeziyasının' sintezi edi. Sonın' ushın da ol XVI a'sirdegi tu'rki poeziyanı en' biyik shın'larg'a ko'tere aldı.
G'a'zzel janrı Ku'nshıg'ıs a'debiyatında u'lken orındı tutqanı sıyaqlı Fizuliy qa'leminde de en' baslı orındı iyeledi. Parsı a'debiyatının' en' baslı janrlarının' biri bolg'an g'a'zzel Ataiy ha'm Sakkakiy da'wirine kelip tu'rki poeziyag'a da o'tken. Al Nawayı da'wirine kelip, bul janr pu'tkil tu'rki poeziyanı jer ju'zine tanıttı. Fizuliy da'wirinde bolsa ol o'z ra'n'be-ra'n'ligi menen ko'rin'di. G'a'zzeldin' en' baslı teması ıshqı muxabbat bolıp, ol ha'r bir da'wirdin' o'z da'rtin bere alg'an bolsa da keyingi da'wirde jazılg'an g'a'zzellerdi tek ıshqı muxabbat tiykarında jazılg'an shıg'armalar sıpatında qaraw qıyın. A'sirese Nawayı g'a'zzellerinde bul bag'dar a'dewir anıq seziledi. Al Fizuliy g'a'zzellerin bolsa insanlardın' muxabbat haqqındag'ı hawazı sıpatında qabıl etiw mu'mkin. Ko'p g'ana a'debiyatshılar onı 'Muhabbat jırshısı' - dep ataydı. Onın' g'a'zzelleri de bul pikirdi anıq da'liylleydi. Mısalı:
A'y samal g'amlı kewlimdi bir maydan shad et,
Ol go'zzaldı menin' halımnan xabardar et.
Men bir g'a'rip ol nigar jolında intizarman,
Onın' dilbar jamalın ko'z aldımda ta'kirar et.
Onın' da'rtinen nay bolıp nama shalayın,
Ashıqlar diydarın bir-birine zar et.
Ishqının' zardabınan men bul jaqta qa'ste boldım,
Ashıqlar ıshqı keselin giripdar et.
- dep aytıp keledi de, Fizuliy ha'r qanday muxabbattın' u'stirtin bolmawın, yag'nıy ha'r qanday adamnın' o'z muxabbatı aldında 'telbe' bolıp qalıwın qa'leydi.
Fizuliy basqa da shıg'ıs shayırları sıyaqlı g'a'zzellerden tısqarı muxammes, ta'jriband, ma'snawiy, murabba, rubayı janrlarında ko'p g'ana qosıqlar jazıp qaldırg'an shayır. Solardın' ishinde murabba ha'm rubayı janrları qaraqalpaq poeziyasına a'dewir jaqın. Shıg'ıstan tarqalg'an murabba janrı to'rt qatarlı qosıqlardan ibarat bolıp, qosıqtın' ba'nti birgelikli uyqaslı qatarlar menen tamamlanadı. Onın' ayırım belgileri qaraqalpaq xalıq da'stan'ı 'Qoblan'da: 'Ne ko'rdin' qara at, ne ko'rdin'?', A'jiniyazdın' 'Bozataw' poemasında: 'Xosh aman bol bizden qaldın' Bozataw' - degen qatarlarda ushırasadı.
Al Fizuliydin' murabbaları negizinen muhabbat temasına bag'ıshlang'an bolıp 'Ko'zim, janım, ku'nqarım, su'yikli da'wletli sultanım' - dep atalg'an birgelikli radifli uyqaslar menen tamamlang'an. Forması jag'ınan xalıq poeziyasındag'ı muhabbat qosıqlarına a'dewir usap keledi. Mısalı:
Menin' kewlimdi soramadın' a'y qıylı pariyshanım,
Sen ushın qa'ste boldım, qalmadı belde da'rmanım.
Sensiz o'mirim menin qaran'g'ı, a'y go'zzal janım,
Ko'zim, janım, ku'nharım, suyikli da'wleti sultanım.
Fizuliydin' pikiri boyınsha yosh ha'mme waqıt o'mir ha'diyselerin da'rtli ha'm sezimtallı tu'siniw tiykarında payda boladı. Sonın' ushında shayırlar may ishiwden de qaytpaydı. May (ishkilik) adamlardı birden tolqınlandıradı. İshkilik ishken adamg'a du'nya go'zzallıg'ı azmaz boyanın'qırap ko'rinedi. Sonın' ushında ol ulken sezgilerge berilip ketiwi mu'mkin. Biraq du'nya haqıyqatlıg'ın sap aqılı menen seze almaydı. Al shayxlar bolsa ishpey jemey-aq ibadatqa beriledi. Demek olardın'da o'z aldına qoyg'an maqsetleri bar. Sonın' ushında Fizuliy shayırlıq penen shayxlıq arasında kelisim bolıwı kerek, - dep tu'sinedi. Sebebi bul eki taypada o'mirden a'dalat izleydi. Shayırlar go'zzallarg'a bolg'an ashıqlıg'ın jasırmastan ma's halında so'yleydi. Al shayxlar bolsa pu'tkilley qanaatshıl. Olar go'zzallarg'a qıya baqpaydı. Pu'tkil o'mirin qanaatlılıq, tartınshaqlıq ha'm uyalshaqlıq penen o'tkeredi. Olar bul jolda tek qu'diretli Alla taladan g'ana ma'det soraydı. Shayxlardın' ko'pshiligi ishkilik ishpeydi. Sonın' ushında olardın' aqıl-esi pu'tin adamlar yag'nıy o'mirdi bo'rttirip ko'rsetiwden, lapgo'ylikten qalıs adamlar degen pikirge keledi.