Nikaragua

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Nikaragua (mánileri)

Nikaragua (Nicaragua), Nikaragua Respublikası (Republika de Nicaragua) — Oraylıq Amerikadaǵı mámleket. Maydanı 129,494 mıń km². Xalqı 6 mln. adam (2020). Paytaxtı — Managua qalası. Basqarıw tárepten 15 departament (departamento) hám 2 avtonomiyalı regionǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Nikaragua — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1987-jıl 9-yanvarda qabıl etilgen, oǵan 1995 hám 2000-jıllarda ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2002-jıldan Enrike Balan-os Geyer). Ol tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı, izbe-iz ekinshi múddetke saylanıwı múmkin emes. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy assambleya (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı.

Tábiyatı

Karib teńizi jaǵasındaǵı ensiz (130 km ge shekem) allyuvial oypatlıq Moskito jaǵası dep ataladı. Mámleket arqa hám orayındaǵı tegis tawlıqtı dáryalar kesip ótedi (Kordilyera-Isabelya tawınıń eń biyik noqatı 2438 m). Batısı hám qublasında tektonikalıq oyıq, vulkanlar, kóller bar. Iri kóli — Nikaragua hám Managua. Jer silkiniw bolıp turadı. Altın, gúmis, nikel, sınap, mıs, qorǵasın, ruwx, kómir, neft kánleri bar. Íqlımı tropikalıq, passatlı, turaqlı ızǵar. Aylıq ortasha temperatura 25-28°, tawlarda 16-18°, jıllıq jawın 2000-4000 mm den 6500 mm ge shekem. Dáryaları shar-sharali, suwlı, eń úlken dáryası — Rio-Grande. Mámleket aymaǵınıń 50% ten kóplegeni orman, ishki aymaqlarında savanna kóp. Nikaraguada buǵa, meshin, tapir, pekar, qumırsqaxor, sonıń menen birge, júdá kóp kemiriwshiler, jarǵanatlar, qus, jer bawırlawshılar ushıraydı. Vol-kan-Masaya, Saslaya milliy baǵları bar.

Xalqı

Xalqınıń 87,7% ke jaqını nikaraguanlar. Qalǵan bólimi sambo, mulatlar, tawlı orınlarda moskito (indeyc) lar. Ispan-indeyc metisleri latino dep ataladı. Rásmiy tili — ispan tili. Kópshilik xalqı katolik, bir bólimi protestant. Qala xalqı 61%. Iri qalaları: Managua, Leon, Matagalpa, Granda.

Tariyxı

Áyyemde Nikaragua aymaǵında chibcha, atstek, toltek sıyaqlı indeyc qáwimleri jasaǵan. Mámleket qáwimlerden biriniń baslıǵı Nikarao atı menen atalǵan. Nikaraguaǵa 1502-jıl 16-sentyabrde evropalıqlardan birinshi bolıp X. Kolumb barǵan. 1524-jılda ispanlar onı koloniya etip aldı. 1573-jılda Gvatemala general-kapitanlıǵı quramına kirgizildi. Jergilikli xalıqtıń kóbisi qırıp taslandı, bir bólimi qul etildi. Ispan konkistadorları hám olardıń áwladları — kreollar mámleket jerleriniń kóp bólimin iyeledi. Plantaciyalarda isletiw ushın Afrikadan qul negrler keltirildi. XIX ásir aqırına kelip, Nikaraguada Liberal hám Konservativ partiyalar payda boldı. 1821-jıl 15-sentyabrde Nikaragua ǵárezsizlikke eristi. 1824-jıl qullıq biykar etildi. Nikaragua 1822-jıl Meksika imperiyası, 1823-38-jıllarda Oraylıq Amerika qospa provinciyaları quramında boldı. 1855-jıl Nikaraguanı AQSh áskerleri basıp aldı. 1856-jıl amerikalıq U. Uoker ózin Nikaragua prezidenti dep járiyaladı, biraq Gvatemala, Salvador hám Gondurastıń birlesken áskerleri Uokerdi Nikaraguadan quwıp jiberdi. Bul gúreste aktiv qatnasqan T. Martines 1857-67-jıllar Nikaragua prezidenti boldı. Sonnan keyin húkimet geyde konservatorlar, geyde liberallar qolına ótti. X. S. Selaya basshı liberallardıń milliy siyasatın jaqtırmaǵan AQSh áskerleri 1911-jıl intervensiya shólkemlestirip, Nikaragua húkimetin awdarıp tasladı hám mámleketti okkupaciya etip aldı (1912-33). 1927-jıl A. S. Sandino basshılıǵında milliy azatlıq gúresi kúsheyip, patriotlar jeńisi menen tamamlandı. Biraq milliy gvardiya komandiri A. Somosa qıyanet jolına kirip, A. Sandino janına qas etti hám 1936-jılda mámleket awdarıspaǵın shólkemlestirdi. Mámlekette Somosa shańarıǵınıń áskeriy-siyasiy ózbasımshalıq húkimran bolıp aldı. 60-jıllar basında mámlekette keń xalıq háreketi baslandı. 1961-jıl Sandinoshılar milliy azatlıq frontı dúzildi, ol Somosa rejimin awdarıw ushın gúreste jetekshi siyasiy hám áskeriy kúshke aylandı. 1974-jıl dúzilgen Azatlıq demokratiyalıq awqamı mámlekettiń jetekshi oppoziciya partiyaların birlestirdi, 1978-jıl Keń oppoziciya frontı dúzildi. Somosa diktaturası pútkilley jalǵızlanıp qaldı. Sol jılı avgustta pútkil mámlekette xalıq kóterilisi baslandı hám 1979-jıl 19-iyulda xalıq revolyuciyası jeńis qazandı, A. Somosa diktaturası awdarıp taslandı. Pútkil húkimet Milliy tikleniw húkimeti qolına ótti. 1984-jıl 4-noyabrde erkin jalpı saylaw ótkerildi. Sandinoshılar milliy azatlıq frontınıń kandidatı D. Ortega prezident etip saylandı. 2001-jıl 4-noyabrdegi saylawda utqan prezident E. B. Geyer Liberal konstituciyashılar partiyasınıń basshısı bolıp tabıladı. Nikaragua — 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayram — 15-sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1821).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Nikaragua socialistlik partiyası, 1939-jıl tiykar salınǵan, 1944-jıl 3-iyulda shólkemlestiriw tárepten rásmiylestirilgen; Ǵárezsiz liberal partiyası, 1944-jıl dúzilgen; Nikaragua sociallıq xristian partiyası, 1957-jıl dúzilgen; Sandinoshılar milliy azatlıq frontı partiyası, 1961-jıl dúzilgen; Liberal konstituciyashılar partiyası, 1967-jıl dúzilgen; Milliy birlik ǵárezsiz liberal partiyası, 1988-jıl dúzilgen; Nikaragua konservativ partiyası, 1922-jıl Konservativ demokratiyalıq partiya menen Social-konservativ partiyanıń qosılıwı nátiyjesinde júzege kelgen; Sandinoshılar jańalanıw háreketi, 1995-jıl mayda dúzilgen. Nikaraguada 5 kásiplik awqamı bar, olardıń irileri: Miynetkeshler milliy frontı, 1979-jılda tiykar salınǵan; Awıl xojalıǵı miynetkeshleri awqamı, 1979-jılda dúzilgen; Nikaragua miynetkeshleri kásiplik awqam orayı, 1962-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Nikaragua — agrar mámleket, sanaatı tómen rawajlanǵan. Mámlekette qımbat bahalı qızıl terek, kedr, kebracho, kauchukli terekler kóp. Paydalı qazılmalardı qazıp alıw jaqsı jolǵa qoyılmaǵan. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı úlesi — 30,8%, sanaattıń úlesi — 17,5%. Awıl xojalıǵı mámleket ekonomikasınıń tiykarın quraydı, onda paxta, kofe, qumshekerqamıs jetilistiriledi. Salı, kunjut, lobıya, mákke, banan, temeki, kakao da egiledi. Jaylaw shárwashılıǵında qaramal, shoshqa baǵıladı. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 47% i awıl xojalıǵında bánt. Jaǵa xalqı balıq hám teńiz jániwarların awlaw menen shuǵıllanadı.

Sanaatı

Altın, gúmis, mıs, qorǵasın, ruwx káni, neft qazıp alınadı. Azıq-awqat hám jeńil (tiykarınan, toqımashılıq hám ayaq kiyim) sanaat — qayta islew sanaatınıń jetekshi tarmaqları esaplanadı. Qassapxanalar, qant-qumsheker, paxta tazalaw kárxanaları, kánshilik zavodları, metallsazlıq, ximiya, farmacevtika, cement, qaǵaz, aǵashsazlıq tarmaqlarınıń mayda kárxanaları bar. Managua qasında neft ónimleri zavodı qurılǵan. Jılına ortasha 1,07 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları — Managua, Leon, Masaya. Transport jolı uzınlıǵı — 403 km, avtomobil jolları — 14,4 mıń km. Teńiz portları — Korinto, Blufilds, SanXuan-del-Sur. Nikaragua shetke paxta talshıǵı, shigit, kofe, gósh, qant-qumsheker, aǵash, mineral shiyki ónim shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, tayın buyımlar, shiyki ónim hám basqalardı satıp aladı. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı sherikleri: AQSh, Oraylıq Amerika mámleketleri, Germaniya, Yaponiya, Kanada, Ispaniya, Meksika, Italiya. Pul birligi — altın kordoba (bezew).

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mámleketke qaraslı medicinalıq mákemeler menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler Leondaǵı N. Milliy avtonomiyalı universitetiniń medicina fakultetinde hám Managuadaǵı medicina kolledjinde tayarlanadı. Norvegiya bilimlendiriwi A. Somosa húkimranlıǵı dáwirinde krizis jaǵdayında edi. 1978-79-jıllarda mámleket xalqınıń 70% i, awıl xalqınıń 90% i górsawat bolǵan. 1979-jıldan jalpı májbúriy ulıwma baslanǵısh tálim engizile basladı. Orta bilim beriw [orta mektepte 5 (3+2) yamasa 6 (3+3) jıllıq] biypul boldı. Joqarı oqıw orınları: Leondaǵı N. Milliy avtonomiyalı universiteti (1812-jılda tiykar salınǵan), Managuadaǵı Oraylıq Amerika universitetiniń Norvegiya bólimi (1961), Managuadaǵı universitet (1976). Ilimiy shólkemleri: Norvegiya tiller akademiyası (1928), Geografiya hám tariyx akademiyası (1934), Milliy filosofiya akademiyası (1964), Geologiya mákemesi, Awıl xojalıǵı institutı (hámmesi Managuada). Managuada Oraylıq kitapxana, Leonda universitet oraylıq kitapxanası hám Municipal kitapxana, Managuada Oraylıq muzey (1896), Masaya qalasında "Tenderi" muzeyi hám basqalar bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Iri gazeta hám jurnalları: "Barrikada" (kúndelik gazetası, 1979-jıldan), "Brigadista" (ayına 2-ret shıǵatuǵın gazeta, 1981-jıldan), "Gaseta" (kúndelik rásmiy gazetası, 1912-jıldan), "Nuevo diario" ("Jańa gazeta", kúndelik gazeta, 1980-jıldan), "Prensa" ("Baspasóz", kúndelik gazeta, 1926-jıldan), "Sentro Amerikano" ("Oraylıq amerikalıqlar", kúndelik keshki gazeta, 1917-jıldan), "Poder sandinista" ("Sandinoshılar hákimiyatı", háptelik jurnal, 1980-jıldan) hám basqalar. Axensia Nikaraguense de Notisias — ANN húkimet informaciya agentligi 1979-jıl dúzilgen. "Telkor" mámleketlik baylanıs korporaciyası, Nikaragua radiosı húkimet radio stanciyası (1979) hám Milliy televidenie sisteması (1979) bar.

Ádebiyatı

Ádebiyatı ispanlar Oraylıq Amerikaǵa kelgennen keyin XVI ásir 2-yarımınan ispan tilinde júzege kelip, rawajlana basladı. Fernandes de Ovye-do-iValdestiń "Nikaragua tariyxı" (XVI ásir aqırı) n birinshi kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik dep esaplaydı. XVIII ásir aqırlarında M. Larraynaga hám R. F. Osexo ilimiy-kópshilikke arnalǵan dóretpeler hám siyasiy maqalalar menen maydanǵa shıqtı. Ispaniyanıń Amerikadaǵı koloniyaları ǵárezsizligi ushın urıs (1810-26) mámlekette ádebiyattı rawajlandırıwǵa túrtki boldı. Sol urıs qatnasıwshısısı F. Kin-ones Sunsinniń qosıqlar hám satiradan ibarat "Qosıqlar" toplamı ádebiyatta romantizmge tiykar boldı. XIX ásir aqırına shekem dawam etken usı aǵım A. Aragon, L. A. Vilya, K. Dias sıyaqlı jazıwshılardı kámalǵa jetkizdi. XIX ásir aqırı prozasında kos-tumbrizm húkim súrdi. Bul aǵım Ispaniya hám Latın Amerikası mámleketleri ádebiyatı hám súwretlew kórkem ónerinde xalıq turmısın real sáwlelendiriwge umtılıw principin sáwlelendiretuǵın edi (G. Gusman romanları, X. D. Games, A. F. Balanos ocherkleri). R. Dario poeziyada modernizmge tiykar salındı. Shayırdıń "Lo-juvard", "Turmıs hám úmit qosıqları" hám basqa toplamlarına kirgizilgen dóretpeleri patriotlıq sezimlerin jırlaydı. XX ásir baslarında S. Arguelo, X. Olivares, X. Salgado, S. Sakas, S. de la Selva qosıqları, E. Robleto romanları dańq shıǵardı. 30-jıllardan keyin kóplegen shayır hám jazıwshılar sın kózqarasqa dus keldi. Somosa rejimi awdarılǵannan keyin, ádebiyatı gúllep rawajlandı. J. Belli, E. Ilyeskas, K. Peres Alonso, E. Gutyerres, Fanor Telyes, X. Valye-Kastilo sıyaqlı shayırlar azatlıqtı jırlawshı qosıqlar jaratıldı. Jazıwshılardan L. A. Kabrales, B. Morales, S. Ramires dóretpeleri dańq shıǵardı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Nikaraguadaǵı áyyemgi indeyc mádeniyatı Meksika, Kolumbiya, Panama mádeniyatları tásirinde bolǵan. Jartaslardaǵı súwretler, bórttirilgen tas ústinleri, tas háykel hám háykelsheler, ılaydan islengen ıdıs gúl túbek hám basqalar saqlanıp qalǵan. Koloniya dáwirinde bir qabatlı, qalıń diywallı úyler (háwlisi menen), tuwrı, kelte kósheler hám maydanlardan ibarat qalalar júzege kelgen. XVII-XIX ásirlerde qurılǵan shirkewlerde barokko (Leondaǵı sobor, 1747-1825), keyin klassicizm (Granadadaǵı San-Francisko shirkewi, 1862) usılına tán naǵıslar menen bezetilgen. XX ásirde Managua qalasında zamanagóy arxitektorlıq usılında qurılǵan jaylar payda boldı (arxitektor P. Dambax hám basqalar). Keyingi ásirlerde súwretlew kórkem óneri rawajlandı. Zamanagóy ustalardan súwretshi A. Alonso Rochi, naǵıs oyıwshı X. Amador Lira, gravyurashı S. Baraonalar ataqlı. Xalıq ámeliy kórkem óneriniń aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúzeshilik, kesteshilik sıyaqlı túrleri keń tarqalǵan. Managua qalasında elegant kórkem óner mektebi bar.

Tilleri

1) Ispan tili – Nikaragua rásmiy tili,
2) Inglis tili,
3) Miskito tili,
4) Rama tili,
5) Sumo tili,
6) Miskito jar boyı kreol tili,
7) Garifuna tili,
8) Rama Kej kreol tili