Kontentke ótiw

Nurhaci

Wikipedia, erkin enciklopediya
Nurhaci
努爾哈赤
Hou Szin (Sońǵı Szin) dinastiyası xanı
Jeke maǵlıwmatları
Tuwılǵan sáne21-fevral 1559-jıl
Tuwılǵan jeriHetu-Ala, Manjuriya
Qaytıs bolǵan sáne30-sentyabr 1626(1626-09-30)[1]
DinastiyasıSin
Ómirlik joldası16 áyel
Balaları16 ul hám 8 qız
AnasıSyuan (Hitara dinastiyasınan)
ÁkesiTaksi
Tuwılǵan sánesi11-fevral 1559 или 1559[2]
Qaytıs bolǵan sánesi30-sentyabr 1626(1626-09-30)[1]


Nurhaci (aytılıwı: Nurxatsi; manjursha:ᠨᡠᡵᡤᠠᠴᡳ—Nurgaci, mongolsha:ᠨᠤᠷᠠᠭᠴᠢ—Нурхач, qıt. dástúriy 努爾哈赤, ápiwayilastırılǵan 努尔哈赤, pinyin: Nǔ'ěrhāchì yamasa Nǔ'ěrhāqí (努爾哈齊); 1559—1626) — manjur xanı. Oysingoro qáwiminen. Min dinastiyası rayon basshısı Mangu Temurdıń áwladı. De Szin — „Ullı altın“ (yamasa Hou Szin — „Sońǵı altın“) dep atalǵan manjur imperiyası tiykarın salıwshısı (Chjurchjenlerdiń 1115—1234-jıllarda ámeldegi imperiyası Birinshi yamasa Áyyemgi Szin imperiyası dep ataladı). Imperiya 1636-jıl Da Sin — „Ullı Sof“ dep atala baslaǵan.

Ómiri

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Manjurlardı birlestiriwi hám mámleketke tiykar salıwı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Nurhaci XV ásir birinshi yarımında koreys áskerleriniń basımı menen Pektusan taw janbawırlarınan Manjuriyanıń qubla bólegine kelip jaylasqan chjurchjenlerdiń Tun urıwınan. Beyle (manjursha knyaz) Giochanginiń aqlıǵı, beyle Taksiniń ulı[3] Nurhaci Suksuxe-Bira dárya oypatlıǵındaǵı 6 kishi qorǵan qalalardıń hákimi (knyazı) edi. 1115—1234-jıllarda Qıtay arqası hám Ishki Mongoliyada húkim súrgen chjurchjenlerdiń Szin (qıtayshadan awdarması „Altın“) dinastiyasına da tiyisliligi bar edi. Sol sebepli, ol óz dinastiyasın „Altın dinastiya“ (Oysingoro) dep atadı. Nurhacidiń dinastiyası Suksuxe-Bira dáryası oypatlıq jerlerin basqarıwǵa dawagerlik etken, sol tiykarda Manjou aymaqlarına da iyelik ete baslaǵan.

Ol Fushun qalasında Min dinastiyası komandiri Li Chenlyan shańaraǵında ásker sıpatında tárbiya alǵan. Onda Qıtay tilin hám mákeme jumısları júritiletuǵın Kvonxa dialektin úyrengen. Ol qıtaylılardıń „Úsh korollıq romantikası“ hám „Suw shegarası“ dóretpelerin oqıp, olardıń áskeriy hám siyasiy strategiyaların úyrenip shıqqan[4][5][6].

1582-jıl Nurhacidiń ákesi hám babası chjurchjen qáwimleri ortasındaǵı óz-ara dinastiyalıq sawashlar waqtında Lyaodun bosi Li Chenlyan basshılıǵındaǵı Qıtay áskerleri qolında óledi. Qıtay solnomalarına kóre, bul is ushın Li Chenlyandı Min húkimeti menen kelisip turǵan Giochangi hám Taksige qarsı gijgijlegen chjurchjenlerdiń Turun qalası hákimi Nikan Vaylan ayıplı kórilgen. 1584-jıl Nurhaci ákesi hám babası ushın ósh alıw maqsetinde 13 sawıtlı sıpahileri menen Nikan Vaylanǵa qarsı shıqtı. Nikan Vaylan Erxunǵa qashıp ketti, 1587-jılda Nurhaci onı taǵı táqip astına aldı. Nikan Vaylan bul sapar Li Chenlyan aldına shaptı, Li Chenlyan Nurhaci menen munasábetleri aynıwın qálemey Nikan Vaylandı Nurhacige tapsırdı. Nurhaci onıń basın denesinen ayırdı. Li Chenlyannıń qollap-quwatlawı menen Nurhaci úlken siyasatqa kirip keldi.

Nurhaci uqıplı siyasatshı hám komandir ekenin kórsete aldı. Áyne ol chjurchjen qáwimlerin birlestirdi hám Manjur mámleketine tiykar saldı. Kóplegen sıylıqlar, kóp kúnli bázimler hám neke qıydırıw arqalı Nurhaci qońsılas qáwim aqsaqalların óz tárepine awdara aldı. Óz gezeginde olar, ulları, qulları hám áskerleri menen Nurhaci basqarıp atırǵan aymaqlarǵa turaqlı jasaw ushın kóship keldi hám jańa húkimdarlarına xızmet ete basladı. Sol tiykarda qáwimler ortasında isenimli awqam dúzildi. Tez arada bul awqam kúshli áskeriy hám qul iyelewshilik dúzimine tiykarlanǵan alǵashqı mámleket basqarıwı dárejesine jetti.

1585—1589-jıllarda Nurhaci Min dinastiyasınıń Szyanchjou veyi qáwimlerin boysındırıp (shegaralası), olardı Manjou xalqı quramına birlestirdi. Keyin ol chanbayshan qáwimleri hám xulun qáwimleri awqamın ózine boysındırıwǵa háreket etti. Jigirma jıl ishinde manjurlar qońsılaslarına qarsı jigirmaǵa jaqın áskeriy háreketler etti. Nurhaci hákimiyattı bekkemlew maqsetinde Pekinge — imperator Vanli aldına bardı.

1589-jıl Nurhaci ózin van dep járiyaladı, 1596-jıl bolsa ózin Szyanchjou mámleketiniń vanı retinde tanıttı. 1606-jıl shıǵıs mongol hákimleri oǵan Kundulenxon ataǵın berdi.

1616-jıl Nurhaci ózin jańadan shólkemlestirgen mámleket monarxı dep járiyaladı. Ózin xan dep atap 1234-jıl mongollar tárepinen joq etilgen Aysin Gurun (manjursha: Altın mámleket) di qayta tiklengenin xabarladı. Onıń tiykarın 8 bólekten ibarat armiya shólkemlesken. Hár bir bólektiń tuwı (bayraǵi) bolıp, olardıń reńi bir-birinen parıq etedi. Sol sebepli Nurhacidiń armiyası „8 tuwlı armiya“ dep atalǵan. Qıtay jılnamalarında bul mámleket Szin (1115-1234) dep atalıp, qıtaylı tariyxshılar Nurhaci dúzgen mámleketti Hou Szin („Sońǵı Szin“) retinde belgilegen. Ol mámleketine „Dajin“ (Ullı altın mánisinde) dep at bergen[7]. Sol tiykarda Nurhaci basqarıwdıń uranı bolǵan — Kosmoslıq jarlıq (Táńri jarlıǵı) dúziledi. Manjur dinastiyasınıń rásmiy tariyxına kóre, ol ózin Kosmoslıq jarlıq tiykarında pútkil álem boylap húkimdar bolǵan Aspan perzenti dep daǵaza etedi. Manjur mámleketiniń paytaxtı Sinszin qalası boladı. Nurhacidiń diplomatiyalıq hám áskeriy iskerligi nátiyjesinde 1619-jıl jańa dúzilgen mámleket átirapında chjurchjenlerdiń kóplegen qáwimleri birlesedi.

Sarxu tawı etegindegi urıs

Shańaraq aǵzaları

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Nurhaci shańaraǵı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Úlken babası：Xibaoqi Piangu
 
 
 
 
 
 
 
arǵı babası：（Húrmetli）Imperator Xingzuji Fuman
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
atası：（Húrmetli）Imperator Jing Zuyi Jue Chang'an
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Úlken babası：Gubernator
 
 
 
 
 
 
 
arǵı ájesi：（Húrmetli）Malika Sitora
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ákesi：（Húrmetli）Imperator Syanzuxuan Takeshi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ájesi：（Húrmetli）Xanshayım qanatı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperator Taizu Gao Nurxaci
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Úlken babası：Gubernator-{H|zh:⁠ 1;zh-cn:1;zh-tw:1;⁠ 1=>zh-hans:1;⁠ 1=>zh-hant:1}--{H|zh:⁠ 2;zh-cn:2;zh-tw:2;⁠ 2=>zh-hans:2;⁠ 2=>zh-hant:2}--{H|zh:⁠ 3;zh-cn:3;zh-tw:3;⁠ 3=>zh-hans:3;⁠ 3=>zh-hant:3}--{H|zh:⁠ 4;zh-cn:4;zh-tw:4;⁠ 4=>zh-hans:4;⁠ 4=>zh-hant:4}--{H|zh:⁠ 5;zh-cn:5;zh-tw:5;⁠ 5=>zh-hans:5;⁠ 5=>zh-hant:5}--{H|zh:⁠ 6;zh-cn:6;zh-tw:6;⁠ 6=>zh-hans:6;⁠ 6=>zh-hant:6}--{H|zh:⁠ 7;zh-cn:7;zh-tw:7;⁠ 7=>zh-hans:7;⁠ 7=>zh-hant:7}--{H|zh:⁠ 8;zh-cn:8;zh-tw:8;⁠ 8=>zh-hans:8;⁠ 8=>zh-hant:8}--{H|zh:⁠ 9;zh-cn:9;zh-tw:9;⁠ 9=>zh-hans:9;⁠ 9=>zh-hant:9}-[jenshen⁠ 2]
 
 
 
 
 
 
 
úlken babası：Másláhátshi-{H|zh:⁠ 1;zh-cn:1;zh-tw:1;⁠ 1=>zh-hans:1;⁠ 1=>zh-hant:1}--{H|zh:⁠ 2;zh-cn:2;zh-tw:2;⁠ 2=>zh-hans:2;⁠ 2=>zh-hant:2}--{H|zh:⁠ 3;zh-cn:3;zh-tw:3;⁠ 3=>zh-hans:3;⁠ 3=>zh-hant:3}--{H|zh:⁠ 4;zh-cn:4;zh-tw:4;⁠ 4=>zh-hans:4;⁠ 4=>zh-hant:4}--{H|zh:⁠ 5;zh-cn:5;zh-tw:5;⁠ 5=>zh-hans:5;⁠ 5=>zh-hant:5}--{H|zh:⁠ 6;zh-cn:6;zh-tw:6;⁠ 6=>zh-hans:6;⁠ 6=>zh-hant:6}--{H|zh:⁠ 7;zh-cn:7;zh-tw:7;⁠ 7=>zh-hans:7;⁠ 7=>zh-hant:7}--{H|zh:⁠ 8;zh-cn:8;zh-tw:8;⁠ 8=>zh-hans:8;⁠ 8=>zh-hant:8}--{H|zh:⁠ 9;zh-cn:9;zh-tw:9;⁠ 9=>zh-hans:9;⁠ 9=>zh-hant:9}-[jenshen⁠ 1]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
babası：Archgertsog
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
anası：（Húrmetli）Empress Syuan Emu Qi-{H|zh:⁠ 1;zh-cn:1;zh-tw:1;⁠ 1=>zh-hans:1;⁠ 1=>zh-hant:1}--{H|zh:⁠ 2;zh-cn:2;zh-tw:2;⁠ 2=>zh-hans:2;⁠ 2=>zh-hant:2}--{H|zh:⁠ 3;zh-cn:3;zh-tw:3;⁠ 3=>zh-hans:3;⁠ 3=>zh-hant:3}--{H|zh:⁠ 4;zh-cn:4;zh-tw:4;⁠ 4=>zh-hans:4;⁠ 4=>zh-hant:4}--{H|zh:⁠ 5;zh-cn:5;zh-tw:5;⁠ 5=>zh-hans:5;⁠ 5=>zh-hant:5}--{H|zh:⁠ 6;zh-cn:6;zh-tw:6;⁠ 6=>zh-hans:6;⁠ 6=>zh-hant:6}--{H|zh:⁠ 7;zh-cn:7;zh-tw:7;⁠ 7=>zh-hans:7;⁠ 7=>zh-hant:7}--{H|zh:⁠ 8;zh-cn:8;zh-tw:8;⁠ 8=>zh-hans:8;⁠ 8=>zh-hant:8}--{H|zh:⁠ 9;zh-cn:9;zh-tw:9;⁠ 9=>zh-hans:9;⁠ 9=>zh-hant:9}-[jenshen⁠ 1]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Manjurlar mámleketiniń keńeyiwi

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Manjou mámleketiniń kúsheyiwi hám aymaǵınıń Qıtay shegaralarına barǵan sayın jaqınlasıwı Lyaodunda Nurhaci hám Min imperiyası munasábetlerin keskinlestirip bardı. 1618-jıl Nurhaci „Jeti shaǵım“ atlı manifestin járiyaladı. Onda Nurhacidiń pikirine qaraǵanda, qıtaylılar shaxsan ol hám onıń xalqı aldında etken ayıpları keltirip ótilgen. Sol jılı jigirma mıń adamlıq ásker menen Lyaodun wálayatı arqalı Qıtay aymaǵına bastırıp kirip úsh zárúr qorǵandı hám de bes qalanı qolǵa kiritedi. Qalalar wayran etiledi, qala xalqı bolsa (Qıtay tariyxshılarına kóre — bes júz mińnan aslam kisi) Manjouǵa alıp ketiledi. Sin tariyxshılarına kóre, Min imperiyası buǵan juwap retinde Lyaodunda 200 mıń adamlıq ásker toplaydı. Buǵan qarsı Nurhaci tek eliw mıń adamdı toplay alǵan. Biraq, qıtaylı komandirlerdiń nadurıs jol tutıwı manjouliklerdi qutqarıp qaladı. Min komandirleri áskerdi tórt toparǵa bóledi, toparlar Manjoudiń paytaxtına bólinip-bólinip hújim etedi. Bul Nurhacige qol kelip, áskerlerden úsh toparın jeńiliske ushratadı. Bul waqıya tariyxqa Sarxu urısı atı menen kirgen. Tórtinshi topar sheginiwge májbúr boladı. Qıtaylılarǵa járdemge kelgen Xan Xonniptiń koreys áskerleri manjurlar tárepinen Shenxe dáryası boyında qarsılıqqa ushırap tez arada jeńiliske ushraydı.

Nurhaci awır jaralanǵan Ningyuan urısı sxeması

1621-jıl manjurlar Lyaodun aymaǵına bastırıp kirip Qıtay áskerlerin talan-taraj etti. Nurhaci áskerleri Shenyan (manjursha atı Mukden, mukdembi — „rawajlanıw“ sózinen) hám Lyaoyan qalaların qamal arqalı qolǵa kirgizdi. Bul aymaqta bekkem ornalasıw maqsetinde qala xalqın Manjouǵa kóshirmedi. 1622-jıl majurlar Lyaosige hújim etip, Qıtay jawıngerlerin tar-mar etedi. Qıtaylılar qorǵanıwǵa óz ıqlası menen qorǵaw jumısların qaytaldan shólkemlestiriwge májbúr boldı. Nurhaci 1625-jıl paytaxttı Mukdenge kóshirdi. 1626-jıl Nurhaci áskerleri Lyaosi aymaǵınıń tiykarǵı qalası bolǵan — Ningyuan qorǵanın qolǵa kirite almadı. Ningyuan qorǵawında qıtaylılarǵa evropasha (xungipao) tiptegi artilleriyadan paydalanǵan halda iyezuit Adam Shal fon Bell járdem berdi. Bul urısta Nurhaci qattı jara alıp giya bulaqlar járdeminde emleniw ushın qaytıp ketedi. Qorǵan hújimindegi jeńiliwlerinen óshpenli bolǵan manjurlar Szyuxuadao atawın basıp aladı hám Qıtayǵa qaraslı Bohay qoltıǵı flotınıń tiykarǵı kúshi esaplanǵan eki mıń keme hám azıq-awqat bazaların jaǵıp jiberedi.

Qıtay menen urıs qılıw dawamında Nurhaci ele oǵan boysınbaǵan chjurchjen qáwimlerin boysındırıwdı da dawam ettirer edi. 1619—1625-jıllarda Nurhaci hám onıń balası Xuantayszi (Abaxay) tórt márte áwmetli júrisin ámelge asırdı. 1626-jıl sentyabrde Nurhaci dúnyadan ótedi. Geypara izertlewshilerdiń Nurhacidiń ólimine fevral ayında Ningyuanyu urısında alǵan awır jarası hám jeńiliwden alǵan ruwxıy zarbasi sebep bolǵan dep esaplaydı. Óliminen aldın ol taxt miyrasxorın tayınlamaydı. Onıń jaqınları segizinshi balası — Xuantaytsi (Abaxay) di taxt miyrasxorı etip tayınlaydı.

Shańaraǵı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  • babası: Giochangi (覺昌安)
  • ákesi: Taksi (塔克世)
  • anası: Syuan, Hitara dinastiyasınan nekesiz alınǵan (喜塔拉氏)
  • aǵayın úkesi: Surxatsi (蘇爾哈吉)
  • áyelleri:
  1. Syaosigao imperator xanım (孝慈高皇后), negizgi atı Mongo, Yexenara dinastiyasınan Yanginuniıń qızı
  2. Yuan, negizgi atı Xaxanaszyasin, Tunszya dinastiyasınan
  3. Szi, negizgi atı Gunday, Fusa dinastiyasınan
  4. Syaoleu imperator xanım (孝烈武皇后), negizgi atı Abaxay, Ulanara dinastiyasınan Mantaydiń qızı
  • ulları:
  1. Suen (褚英) (1580—1615), taxt miyrasqorı, úsh ulı bolǵan.
  2. Daysan (代善) (1583-jıl 19-avgust — 1648-jıl 25-noyabr), shahzada Li (1636—1648), segiz ulı bolǵan.
  3. Abay (阿拜)(1585-jıl 8-sentyabr — 1648-jıl 14-mart), jeti ulı bolǵan.
  4. Tangulday (湯古代) (1585-jıl 24-dekabr — 1640-jıl 3-noyabr), eki ulı bolǵan.
  5. Mangultay (莽古爾泰) (1587 — 1632-jıl 11-yanvar)
  6. Tabay (塔拜) (1589-jıl 2-aprel — 1639-jıl 6-sentyabr), segiz ulı bolǵan.
  7. Abatay (阿巴泰) (1589-jıl 27-iyul — 1646-jıl 10-may), shahzada Raoyu (1644—1646), bes ulı bolǵan.
  8. Abaxay (皇太極) (1592-jıl 28-noyabr — 1643-jıl 21-sebtyabr), xan, keyinshelik Sin imperiyası imperatorı (1626—1643). 11 ulı, 14 qızı bolǵan.
  9. Babutay (巴布泰) (1592-jıl 13-dekabr — 1655-jıl 27-fevral), úsh ulı bolǵan.
  10. Degeley (德格類) (1592-jıl 16-dekabr — 1635-jıl 11-noyabr), beyle, úsh ulı bolǵan.
  11. Babuxay (巴布海) (1596-jıl 15-yanvar —1643),
  12. Ajige (阿濟格) (1605-jıl 28-avgust — 1651-jıl 28-noyabr), shahzada In (1644—1651), 12 ulı bolǵan.
  13. Laimbu (賴慕布) (1611-jıl 26-yanvar — 1646-jıl 23-iyun), shahzada Fu, bir ulı bolǵan. Dorgon (多爾袞) (1612-jıl 17-noyabr — 1650-jıl 31-dekabr), Sin imperiyası regenti (1643—1650)
  14. Dodo (多鐸) (1614-jıl 2-aprel — 1649-jıl 29-aprel), shahzada Yu (1636—1649), segiz ulı bolǵan.
  15. Fiyangu (費揚果) (1620-jıl noyabr — ?), tórt ulı bolǵan.

Shejiresi

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. Mangu Temur (Mentemu) (猛哥帖木耳) (1370—1433)
    1. Chuyan (Agu) (1433-jıl óltirilgen)
    2. Chunshan (充善) (1433—1467), Mangu Temurdiń ekinshi ulı
      1. Tolo (Szyanchjoulı chjurchjenlerdiń jolbasshısı) (妥罗) (1467—1481)
      2. Toymo (妥义谟)
      3. Sibaosibyanchu (锡宝齐篇古) (1481—1522)
        1. Fuman (福滿) (1522—1542)
          1. Deshiku (德世庫)
          2. Lyuchan (劉闡)
          3. Sochanya (索長阿)
          4. Baolanʼa (包朗阿)
          5. Baoshi (寶實)
          6. Giochangi (覺昌安) (1542—1582)
            1. Lidun-Baturu (禮敦巴圖魯)
            2. Ergun (額爾袞)
            3. Szekan (界堪)
            4. Tachabyangu (塔察篇古)
            5. Taksi (塔克世) (1582-jıl óltirilgen)
              1. Nurhaci (努爾哈赤) (1559—1626)
              2. Murhaci (穆爾哈齊) (1561—1620)
              3. Surhaci (舒爾哈齊) (1564—1611)
              4. Yarhaci (雅爾哈齊) (1565—1589)
              5. Bayala (巴雅喇) (1582—1624)

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
  2. ↑ — С. 20.
  3. ↑ Кузнецов В. С. Нурхаци. — Новосибирск, 1985.
  4. ↑ Geoffrey Parker. Global Crisis: War, Climate and Catastrophe in the Seventeenth Century, illustrated, Yale University Press, 2013. ISBN 0300189192. 
  5. ↑ Kenneth M. Swope. The Military Collapse of China's Ming Dynasty, 1618-44, illustrated, Routledge, 2014. ISBN 1134462093. 
  6. ↑ Victor H. Mair, Sanping Chen, Frances Wood. Chinese Lives: The People Who Made a Civilization, illustrated, Thames & Hudson, 2013. ISBN 0500771472. 
  7. ↑ ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl
  8. ↑ Kóshirip alıw qátesi: bettiń tiykarǵı bólegi gruppalanbaǵan<ref>Jarlıq
  9. ↑ Kóshirip alıw qátesi: bettiń tiykarǵı bólegi gruppalanbaǵan<ref>Jarlıq
  10. ↑ Kóshirip alıw qátesi: bettiń tiykarǵı bólegi gruppalanbaǵan<ref>Jarlıq


Silteme kórsetiwdegi qátelik: «jenshen⁠» dep atalǵan derekler toparında <ref> tegleri bar, biraq tiyisli <references group=«jenshen⁠»/> tegi tabılmadı yamasa </ref> jabıw tegi talap etiledi

«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Nurhaci&oldid=83593» saytınan alınǵan