Ózbekler
Kelip shıǵıwı (etnogenezi)
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Ózbek xalqınıń — negizi b.e.sh. birinshi mınıńshı jıllardıń ortalarınan baslap putin antik dáwir (IV-VI áá) dawamında etnogenezi, xojalıq túri, mádeniyatı, turmıs kórinisi, házirgi Ózbekstan jerinde jasaǵan Evropalılar rasasındaǵı qáwimler menen . Bul birikpe eramızǵa shekemgi V ásirdegi sak-massagetler menen gunnılar aralas eftolitler mámleketinde bolǵan. Soń túrk kaganatınıń quramındaǵı kóshpeliler kelip bularǵa qosılıp, olarda ótırıshılıqqa aylanǵan. Shıǵıstan túrk qáwimler X-XI ásirlerde karaxanidler hám seldjukler mámleketi dáwirinde kóbirek keledi, túrk tilleri Fergana, Zarafshan, Qashqadaryada túrk tilleri ústemlikke erise basladı. Al Xorezm wálayatında monǵollar jawlap alǵannan keyin, XIII-XIV ásirlerde burınǵı Xorezm tili birotala toqtadı. Túrki tilinen oguz dialekti ornay basladı. Biraq jergilikli xalıqtıń mádeniyatına etnikalıq quramına tásir jasamadı.
VI-VIII ásirlerde arablardıń Orta Aziyanı jawlap alıwı aldında, túrk kaǵanatları menen jergilikli aristokratlar eski túrkiy siyasiy birikpe tiykarında ózbek, basqada Orta Aziya xalıqlarınıń tili, mádeniy birikpeleri negizi kúsheyi baslaǵan jerler kóbeydi. Ásirese bunday birikpeler Fergana, Buxara, Sogdiana, Xorezmde payda boldı. Bul dáwirde Orta Aziyaǵa islamnıń tarqawı bunday bir-neshe etnikalıq bóleklerdi bir dinge, olar arasındaǵı tillerdiń jaqınlasıwın tezletti.
Movarounnaxrǵa arqadan kelip, jergilikli ústemlikke erisken ózbeklerdiń keyingi etnik qatlamı, islamdı qabıl etken chagataylar toparı edi. Olardıń arasında túrk hám monǵol birikpeleri (jalair, barlas h.t.b.) bar edi. Bul birikpeler XIV-XV ásirlerde chagataylar dep ataladı. Biziń dáwirimizge shekem sol chagatay urıwlarınan jetip kelgenleri: karluklar, barlaslar h.t.b. bolıp esaplanadı. XV ásirdiń aqırında hám XVI ásir baslarında Orta Aziyada siyasiy hám ekonomikalıq jaǵday bosasqan. Hákimler, patshalar arasında biylik, hákimlik ushın talas tartıslar kóbeygen. Timuridlerdiń áwladları Ferǵana hákimi Babur hám Xirat hákimi Xusayn Bayqaralar Dashti qipchaqtan kelgen qúdiretli Shaybanixan basshılıǵındaǵı jawınger ózbeklerge qarsılıq ete almay sheginedi. Ózbekler dep túrki-monǵol túrindegi kelgen urıwlar atalǵan. Olar Orta Aziyanı etnikalıq quramın antropologiyalıq túrin aytarlıqtay ózgerte almadı. Olar tek XVII ásirlerde ǵana Ózbekstannıń Zarafshan, Surxandárya, Qashqadarya hám Xorezm, Qaraqalpaqstan jerlerine aralasıp, jergilikli etnikalıq birikpelerdi irilendirdi. Etnikalıq tásir jasadı. Bul dáwirge tiyisli jazba estelikler "Sheybaniynama", "Nusratnama", "Abdullanama" h.t.b.
Ózbek ataması ele óziniń ilimiy tusinigine iye emes. Dáslep bul sóz Usman ibn Munkiz XII ásir, miynetinde gezlesedi. Keyin Rashiddin jılnamalarında XIV ásir, Jalalatdinniń XII ásir ásker basshılarınıń biri Ózbek dep tilge alınadı. Belgili tariyxshı Xamdulla Kazviniy XV ásir Altın Orda áskerlerin "Ózbekler" dep, al olarǵa tiyisli jerlerdi "ózbek mámleketi" dep ataydı. XV-XVI ásirlerge tiyisli jazba dereklerde de Sheybani qarawındaǵı barlıq urıw hám qáwimler birikpesinde "ózbekler" dep ataǵan. Xiywa xanı Abulǵazı, XVII ásir, óziniń túrkler shejiresinde Aq Orda xanı Tuqtaǵu xan ólgennen keyin onıń ornına 13 jasar Ózbek xan taxtqa otırǵan, soń barlıq Juchi eliniń barlıǵın ózbek eli dep ataydı. Geypara ózbek shejiresinde ózbek xalqın 92 urıwdan qurılǵan dep kórsetiledi. Biraq bul durıslıqqa kelmeydi. Ózbeklerdiń kelip shıǵıwınday-aq, olardıń etnikalıq quramıda ózgermeli. Geypara urıwlar irilenip, al geypara urıwlar maydalanıp, basqa urıwlarǵa aralasıp ketken. Manǵıt hám qazaq urıwlarınıń birikpeleri hám Sheybaniy xan qarawında túrki-monǵol urıwlarınan payda bolǵan etnikalıq toparlar qıpshaq, manǵıtlar, qanlılar, qońıratlılar, naymanlar sıyaqlı burınǵı elatlar birikken Ózbek atamasına ótken. Demek hár túrli urıw qáwimlerden birikken etnikalıq birikpelerden‘ manǵıt, qońırat, qıyat, qıpshaq, Qıtay, qańlı, durmen, keneges, mın, qırıq, júz, loqay, nayman, chimbay, jalayır, karluk, nókis, úysin, qataǵan h.t.b. Etnonimler ózbek hám basqa da Orta Aziya xalıqlarınıń qáliplesiwine qatnasqan. Bul etnikalıq birikpelerdiń atamaları turmısı, xojalıǵı, dástúrleri, dini h.t.b. kórinisleri áyyemgi orta ásir ilimpazları Maxmud Qashǵariy, M.Narshaxi, Beruniy miynetlerinde kórinedi. Ózbek urıw-qáwimleriniń atamaları ásirese etnotoponimlerde, yaǵnıy geografiyalıq atamalar menen elatlardıń h.t.b. atamasında kórinedi. Jańa dáwirde XIV-XIX ásirlerde de hám eń jańa dáwirde de ózbek hám basqa Orta Aziya xalıqlarınıń qáliplesiwi dawam etken. Etnikalıq birikpeleri ózleriniń ózge atamaları menen birge xojalıǵınıń túrinde (otırıqshı, yarım otırıqshı) dástúrinde, tilinde de ózgesheliklerin saqlaǵan. Tariyxshılar pikirinshe ózbek xalqı 3 subetnostan birikken. Birinshi subetnos - áyyemgi dáwirlerden ótırıqshı qáwimlerge b.e. I-mınıńshı jılları arqadan kóship kelip aralasqan túrki tilindegi qáwimler birikpesinen qáliplesken xalıq "Sart" dep atalǵan, ol kóbirek Fergana, Tashkent, Xorezm, Zarafshan wálayatlarında jasaǵan.
Ekinshi subetnos - Sheybaniyler kelmesten burınǵı jergilikli túrki tilindegi qáwimler menen jasaǵan Sheybaniyler menen kelgen túrki qáwimler aralaspası "túrkler" dep atalǵan. Olar XX ásir baslarına shekem xojalıǵında yarım kóshpeliler, urıwlarǵa bólinerlik ózgeshikleri menen jasaǵan. Bular Fergana, Samarqand, Jizzaq wálayatlarında kóbirek aralasqan. Ózbek xalqınıń taǵı bir kishkene bólegi - tatlar, bular Xorezm oblastında jasap házir ózbekke aylanǵan.
Úshinshi subetnos, burınǵı XV-XVI ásirlerde Movarounnaxrge kelgen Deshti Qıpshaqtan kóship kelgeńlerdiń áwladları. Olar "ózbekler" dep atalǵan. 1920-jılǵa shekem, bular óz urıw atamaların saqlaǵan. Máselen, Buxarada 40, Xorezmde 20, Deshti Kipchak urıw atları ómir súrgen.
Olarda endogamiya tártibinde bolǵan. Olardaǵı Manǵıt, Qońırat, Qıpshaq, Nayman mayda urıwları hám toponimler áyyemgi etnonimlerdi kórsetedi.