Kontentke ótiw

Odessa

Siltemelerdi redaktorlaw
Koordinatları: 46°28′N 30°43′E / 46.467°N 30.717°E / 46.467; 30.717
Wikipedia, erkin enciklopediya
(Odesa degennen baǵdarlanǵan)
Odessa

Odessa rásmiy bayraǵı
Bayraq
Odessa rásmiy gerbi
Gerb
46°28′0″N 30°44′0″E / 46.46667°N 30.73333°E / 46.46667; 30.73333
Aymaq túriqala
MámleketUkraina
wálayatOdessa wálayatı
Ishki bóliniwi4 rayon
Hákimiyat
 • qala basshısıOleg Brindak[1]
Dúzilgen waqtı1794
Aldınǵı atlarıXajıbey
Qashannan berli1794 2-sentyabr
Jer maydanı236,9 km²
Xalıq sanı
 (2022)
1,010,000 [2] adam
Xalıq tıǵızlıǵı4287,7 adam/km2
Aglomeraciya1,35 mln. (2012)
Milliy quramı62 % ukrainler, 29 % ruslar
Waqıt zonasıUTC+2
Telefon kodı48(2)
Pochta indeksi65000 — 65480
Odessa kartada
Odessa
Odessa

Odessa (ukrainsha Одеса, russha Адесса, Odesa) — Ukrainada Qara teńiz boyında, Dnestr hám Dnepr sayızlıqları arasında jaylasqan qala[3]. 997 mıń xalıq jasaydı (2024). «Qara teńizdiń gáwharı» dep atalǵan bul qala XIX ásirde Rossiya imperiyasında Moskva, Sankt-Peterburg hám Varshavadan keyingi en úlken qala edi[4]. Ukrainanıń qubla-batısında jaylasqan, Odessa wálayatınıń hákimshilik orayı hám áhmiyetli turizm, port hám transport orayı bolǵan qala mámlekettiń xalıq sanı boyınsha 3-orında turadı[5]. Geyde «Qara teńiz gáwharı» qalada tuwılǵan yahudiy komediantları sebepli «Yumor paytaxtı» yamasa «Qubla Palmira» dep te ataladı[6]. Mádeniyat hám ilim (universitet, astronomiya hám geofizika observatoriyaları) orayı Odessa, sonday-aq, slavyanlardan kóre Jer Orta teńizi usılındaǵı arxitekturası menen mámlekettiń eń iri bet oraylarınan biri bolıp esaplanadı[7].

Qalanıń tariyxıy orayı 2023-jılı YUNESKOnıń Pútkil dúnya miyrası komitetiniń gezeksiz májilisinde Pútkil dúnya miyrası dizimine kirgizilgen edi. Miyras obekti sol jılı qáwip astındaǵı Jáhán miyrası dizimine kirgizilgen[8].

Tariyxı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Qala Yassı shártnaması (1792) tiykarında Rossiya menen baylanısqan tatar posyolkası Hajıbay ornında shólkemlestirilgen[9]. Ruslar 1794-jılı qurıwdı baslaǵan teńiz bándirgisi hám port átirapında rawajlanǵan bul jańa qalaǵa 1795-jılı Milet koloniyası Odessos (házirgi Varna) esteligine Odessa dep at qoydı[10].

1803-jıldan 1814-jılǵa shekem gersog Armand de Rishelye basqargan qala 1805-jılda Jańa Rossiyanıń basqarıw orayı sıpatında tez rawajlandı. 1865-jılı Odessa universiteti shólkemlestirilgennen keyin xalqı kóbeyip barǵan qala XIX ásir aqırında Rossiya imperiyasınıń ekinshi iri port qalasına aylandı[11].

Qala tariyxındaǵı eń áhmiyetli waqıyalardan biri 1905-jılı qala portında turǵan «Potyomkin» bronında júz bergen qozǵalań bolıp, Sergey Eyzenshteynniń «Potyomkin bronenoses» (1925) filmi sebepli eń kóp eske alınadı[12]. 1905-jılı qala portında turǵan «Potyomkin» bronenosesinde júz bergen qozǵalań[12]. «Potyomkin bronenosesiniń kóterilisi» dep atalıwshı bul waqıyada Rossiyanıń Qara teńiz flotına 1905-jılı qala portında turǵan "Potyomkin" bronenosesinde júz bergen qozǵalań.qaraslı «Potyomkin» jawıngerlik kemesindegi shıdamaslıq turmıs shárayatlarınan bezgen ekipaj aǵzaları patsha rejimine qaraslı oficerlerge qarsı qozǵalań shıǵarıp, aqırında kemeni iyelep alǵan[13].

Qaladaǵı Primora bulvarınıń pánoramalıq kórinisi
Qaladaǵı Primora bulvarınıń pánoramalıq kórinisi

Jáhán urıslarında

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Birinshi jáhán urısınıń baslanıwında 400 mıńǵa jetken xalıq ishinde kóp sanlı evreyler jámááti bar edi[14]. 1914-jılı qala xalqınıń 34% yamasa 165 000 adam yahudiyler edi[14]. «Odessa pogrammaları» nátiyjesinde yahudiyler sanı tez azayıp ketti[14].

1918-1919-jılları úlken bolshevikler qozǵalańı kóterilgen Odessa Avstriya hám keyin ala kommunizm qáwipine qarsı birlesken Greciya hám Polsha armiyalarınıń áskerleri menen bekkemlengen Franciya armiyası tárepinen basıp alındı[13].

Ekinshi jáhán urısına kelgende, 1941-jılı 16-oktyabrde Rundstedt basshılıǵındaǵı nemec-rumin armiyası tárepinen basıp alınǵan qala 1944-jılı 10-aprelde sovet komandiri Malinovskiy tárepinen qaytarıp alındı[13]. Qızıl armiyanıń Odessanı «qutqarıwı» húrmetine qala «Qaharman qala» dep járiyalandı, qala qorǵanıwında sawash júrgizgen áskerlerge Odessa qorǵanıw medalı tapsırıldı[13].

Geografiyası

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Odessa Ukrainanıń qubla-batısında, Dnestr quyar jerinen 31 km arqada hám Kievten 443 km qublada jaylasqan. Qala Odessa qoltıǵında, Qara teńiz jaǵasınıń sayız bóliminde jaylasqan.

Xalqı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Odessanıń milliy quramı
2001-jıl, mıń adam[15]

Ukrainler 622,9 (61,6 %)
Ruslar 292,0 (29,0 %)
Bolgarlar 13,3 (1,3 %)
Evreyler 12,4 (1,2 %)
Moldavanlar 7,6 (0,7 %)
Beloruslar 6,4 (0,6 %)
Armyanlar 4,4 (0,4 %)
Polyaklar 2,1 (0,2 %)
Jámi 1010,3 (100,0 %)

2001-jıl Ukraina xalıq esabında Odessa xalqı 1 029 049 adamdı (sonnan — 480 341 adam erkekler yamasa 47% hám 548 708 adam hayallar yamasa 53%)[16], turaqlı xalqı — 1 010 298 adamdı quraǵan. Odessa — dástúriy kóp milletli qala esaplanadı. Qalada onnan aslam millet wákilleri jasaydı[17].

Arxitekturası

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Odessa opera hám balet teatrı

Qalanıń oraylıq bóliminde A. E. Rishelye esteligi hám Potemkin tekshesi jaylasqan klassikalıq imáratlar ansambli bar (1826 - 41). Klassicizm usılında qurılǵan Voronsov, Potockiy, Narishkina sarayları, eski birja, gospital, Odessa átirapı hám onıń shetlerinde — klimatlıq hám balneobalshıq kurortlar (Arkadiya, Luzanovka hám basqalar) bar. Odessada tariyxıy waqıyalar menen baylanıslı orın kóp.

Sanaatı

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Odessada mashinasazlıq (stanoksazlıq, júk-transport, suwıtqısh, medicinalıq, sawda, poligrafiya hám basqa ásbap-úskeneler, agregatlar, esaplaw mashinaları islep shigarıw hám basqalar), ximiya, neftti qayta islew, ximiyafarmacevtika, azıq-awqat, jeńil (jut, toqımashılıq hám basqalar) sanaat kárxanaları bar. Polat prokat óndirislik birlespesi xizmet kórsetedi.

Sociallıq taraw

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Odessa iri teńiz portı. Hawa liniyaları arqalı iri qalalar menen baylanısqan. Odessada Antarktika kit awlaw flotiliyası bazası, 14 joqarı oqıw ornı (sonnan, universitet, konservatoriya), Ukraina Ilimler Akademiyasının Qubla ilimiy orayı, 7 teatr (sonnan, opera hám balet teatrı), arxeologiya, kórkem, A. S. Pushkin atındaǵı, ádebiy-memorial muzeyleri, cirk, filarmoniya, konservatoriya, kinostudiya bar[18].

Odessadaǵı tártipsizlikler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

2014-jılı 2-may kúni Odessa qalasında júz bergen qurallı soqlıǵısıwlarda 37 adam qaytıs boldı, 200 den aslam adam jaraqatlandı[19]. Qaytıs bolǵanlardıń kópshiligi rossiyalılar ekeni aytıladı. Rossiya prezidentiniń baspasóz xatkeri Dmitriy Peskovqa bola, Putin qurbanlardıń jaqınlarına kewil bildirgen hám bul qayǵıda Kiev basshılıǵın ayıplaǵan. Ukraina policiyasına bola, tártipsizliklerge baylanıslılıqta gúmanlanıp, 130 adam qamaqqa alınǵan. Jınayat kodeksiniń «Qastan adam óltiriw», «Jámietlik tártipti buzıw», «mámleketlik uyımlardı iyelew» sıyaqlı onnan aslam statyası boyınsha jınayat isleri qozǵatılǵan. Rossiya basshılıǵı Odessadaǵı onlaǵan adamnıń ólimine sebep bolǵan hádiyselerde Kiev hám Batıs húkimetlerin ayıpladı[20].

Bawırlas qalalar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Odessanıń bawırlas qalaları 2020-jıl jaǵdayına bola tómendegidey keltirilgen[21].

Birge islesiw shártnaması dúzilgen qalalar

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]

Odessa, sonday-aq, tómendegi qalalar menen birge islesiw shártnaması bar[22].

Derekler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
  1. ↑ Одесса получила "временного" мэра - Горсовет принял отставку Костусева - LB.ua
  2. ↑ «Чисельність наявного населення на 1 січня 2022 року (наличное население на 01.01.2022)». Управление статистики в Одесской области.
  3. ↑ «Who's Behind A String Of Bombings In Ukraine's Black Sea 'Pearl'?». NPR (2015). 17-avgust 2016-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  4. ↑ Herlihy, Patricia (1977). „The Ethnic Composition of the City of Odessa in the Nineteenth Century“ (PDF). Harvard Ukrainian Studies. 1-tom, № 1. 53–78-bet.
  5. ↑ «Odessa – Facts, History, & Points of Interest» (en). Encyclopedia Britannica. 17-iyul 2015-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  6. ↑ «Odessa city, Ukraine travel guide». ukrainetrek.com. 21-aprel 2011-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  7. ↑ «Odessa: Architecture and Monuments». UKRWorld.Com. 6-mart 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  8. ↑ «The Historic Centre of Odesa» (en). UNESCO World Heritage Centre. 25-yanvar 2023-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  9. ↑ . Imagined identities: identity formation in the age of globalization. Syracuse: Syracuse University Press, 2014 — 355 bet. ISBN 978-0815633426. 
  10. ↑ . The Greek settlements in Thrace until the Macedonian conquest. Leiden, Hollanda: Brill Publishing, 1986 — 254 bet. ISBN 978-9004069213. 
  11. ↑ . Wspomnenia rodzinne odnoszące się do historyi Królestwa Polskiego. Varshava, Polsha: Banku Polskiego, 1884 — 286 bet. 
  12. ↑ 12,0 12,1 . Historical dictionary of Ukraine. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers, 2013. ISBN 978-0810878457. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 . A history of Ukraine: the land and its peoples. Toronto: University of Toronto Press, 2010 — 110 bet. ISBN 978-1442610217. 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 . The Jews of Odessa: a cultural history, 1794-1881. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1986. ISBN 978-0804719629. 
  15. ↑ «Данные Всеукраинской переписи населения 2001а в Одесской области». 9-noyabr 2009-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  16. ↑ Численность населения Одессы по Всеукраинской переписи населения 2001
  17. ↑ Почему одесские армяне учат украинские песни?
  18. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  19. ↑ Одессадаги тартибсизликлар ва ёнғин қурбонлари сони 46 нафарга етди, 2014-05-04da túp nusqadan arxivlendi, qaraldı: 2014-05-04
  20. ↑ Odessadagi toʻqnashuv
  21. ↑ «Міста-побратими» (uk). omr.gov.ua. Odessa. 1-aprel 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi.
  22. ↑ «Міста-побратими» (uk). omr.gov.ua. Odessa. 1-aprel 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi.

Sırtqı siltemeler

[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
 Wikiqoymada Odessa
haqqında kategoriya bar
«https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Odessa&oldid=107683» saytınan alınǵan