Orta ásir sxolastikası
Orta ásir filosofiyası sxolastika degen atama menen málim. Sxolastika (grekshe ) - Tálim, mektep) yaǵnıy filosofiyalıq mektep degendi ańlatadı.
Sxolastikanıń tiykarǵı ózgesheligi, ol ózin teologiyaǵa xızmet etetuǵın ilim sıpatında belgili. XI ásirden baslap orta ásir universitetinde logika problemalarına qızıǵıwshılıq ádewir kóterildi. XI-XIV ásirlerdiń filosofiyasına Boetsiydiń logikalıq shıǵarmaları úlken tásirin tiygizdi, kóplegen túsiniklerdiń mánisin ashıp berdi. Sxolastikalıq dialektikaǵa qarsı hár qıylı mistikalıq aǵımlar turdı. XV-XVI ásirlerde bul sonshelli gumanistlik aq súyekler mádeniyatı neplagon naturfilosofiya túrinde rawajlana basladı.
Orta ásirde tábiyatqa jańa kóz-qaras qáliplesedi. Qudaylıq kúshli jaratqan haqqındaǵı táliymat tábiyattıń óz erkinligin joqqa shıǵardı, sebebi quday tábiyattı ǵana emes, al zatlardıń tábiyiylik awhalına qaramastan háreket etti. Sonıń ushın 1) tiykarǵı dıqqat qudayda hám Adam janın biliwi qaratıldı. 2) Tábiyiy qubılıslarǵa qızıǵıwshılıq kúsheydi, olar simvollar retinde sáwlelendi.
Orta ásir oyshılları Adam máselesine de toqtap ótti, hám hár qıylı juwaplar berdi.
Birinshi anıqlaması Adam qudaydıń obrazı hám úlgisi.
Ekinshi Platon, Aristotel hám olardıń dawamshıları tárepinen berilgen Adam bul aqıllı maqluq dep túsindiredi.
Adam probleması menen xristian filosofiya qızıqsındı, olardıń pikiri boyınsha, Adam-pútkil tábiyatta birinshi orındı iyeleydi, al grek filosofları Adam tábiyattan ústin turadı ol qudaydıń úlgisi dep túsindiredi.
Orta ásir filosofları ushın Adam basqa dúnyadan kelgen. Bibliya boyınsha Adam topıraqtan hám suwdan islengen, ósimliklerdey ósedi hám azıqlanadı. Sonıń ushın xristian dástúrlerinde Adam tábiyattıń patshası, dóretiwshisi.
Xristian táliymatınıń túsiniwinshe qudaydıń balası Logos, yamasa İisus Xristos adamǵa enedi, ol ólimi arqalı Adam túrleriniń kristegi dozaq azabınan qutqarıwdı oylaydı, solay etip adamlarǵa jaqsılıq beriwdi qoyadı.
Xristianshılıqta quday barlıq dúnyanıń jaratıwshısı, ol tábiyattan ajıratılǵan. Onda isenim bilimnen joqarı qoyıladı, yaǵnıy aqıl etpeytuǵın nárselerdi isenimge qoyıwdı talap etedi. Xristian antologiyasın belgileytuǵın ekinshi dogmatı deneniń qaytadan tiriliwi boladı. Orta ásir sanası isenimli túrde adamnıń qaytadan sol denesinde tarqalıwı boladı dep aytadı. Xristian táliymatı boyınsha Jan deniniń sırtında jasawı múmkin emes. Usı dogmatlar Jan menen deneniń problamasın orta ásirlik túsiniwiniń negizine alındı.
Xristian dogmatların sistemaǵa alıp kelgen filosoflardan biri Origen (III ásir) onıń táliymatınıń negizinde Adam haqqındaǵı túsinikti quraydı. Onıń pikirinshe Adam ruwxtan, jannan hám deneden turadı.
Orta ásir filosofları adamnıń erki máselesin qayta talıqlap, aqıldan soń erikke ótti. Máselen Avgustin ushın barlıq adamlar eriktiń qanday bolsada ómir mánisi. Adamnıń ishki turmısın baqlay otırıp, ásirese óziniń, Avgustin: Adam jaqsılıqtı biledi, biraq onıń erki oǵan baǵınbaydı, islewdi qálemesede, ol isleydi dep juwmaq shıǵardı. Adamnıń usı awhalın ol jannıń awırıwǵa ushırawı onıń ózine baǵınbawı yaǵnıy ózindegi joqarǵı baslamaǵa baǵınbawı dep bildi.
Orta ásir táliymatı boyınsha Adam óz gúnalıq qızıǵıwshılıqlarınan qudaydıń járdemisiz qutıla almaydı. Solay etip orta ásir filosofiyası tutası menen teotsentrizm sıpatında xarakterleniwi tiyis.
Geologiya qudaynama-berilgen dinniń isenim-táliymatın sistematizatsiyalaw. Orta ásir filosofiyasınıń barlıq tiykarǵı túsinikleri quday menen baylanıstırıladı hám ol arqalı belgilenedi.
Orta ásirdegi filosofiyalıq oy tek Batıs Evropada emes, ol Shıǵısta, Vizantiyada rawajlanadı.
Vizantiyanıń filosofiyasınıń Batıs penen uqsaslıǵı bolǵan menen onıń bir qatar ózgeshelikleri bar.
476-jıl Batıs Evropa ushın Orta ásirdiń baslanıwı bolıp tabıladı. Usı jılı Batıs Rim imperiyası germanlar tárepinen jawlap alınadı. Shıǵıs Rim imperiyası Vizantiya Varvarlıq jawlap alıwdan qaladı. Nátiyjede ekonomikalıq siyasat hám mádeniy dástúrler hám jetiskenlikler óz qálpinde saqlanıp qaladı. Usıǵan baylanıslı Vizantiya joqarǵı rawajlanǵan ózgeshe mádeniyattıń orayı sıpatında basqa ellerdiń aldında turadı.
Bul jerde xristian dini hám onıń pravoslavyan formasında ústemlik etti. Bilim beriwge hám ilimge úlken húrmet penen qaradı. Vizantiya filosofları ilimniń antikalıq túsinigin saqlap qaldı. Barlıq ilimler filosofiya degen atama menen birikti. Máselen İ.Damaskin filosofiyaǵa altı anıqlama berdi:
- Filosofiya jasawshı tábiyat bilimi
- Filosofiya qudaydıń qudaylıq hám Adam islerin biliw
- Filosofiya Adam ólimindegi shınıǵıw
- Filosofiya qudayǵa usatıw
- Filosofiya barlıq iskusstvolardıń ilimlerdiń baslaması
- Filosofiya danalıqtı súyiwshilik haqqındaǵı ilim
Vizantiya filosofları grek filosoflarınıń oylarınıń barlıq baylıǵın ózlestirip aldı hám saqlap qaldı. Vizantiyaja jasaǵan peolatonizm aǵzaları Platon táliymatın sistematizatsiyaladı. Onıń tiykarǵı wákilleri Platon (205-270 jj), Yamalik (275-380 jj) hám Prokl (412-485 jj). Olar ushın pútkil dúnya ierarxiyalıq sistemalardan turdı, onıń tómengi qatlamı joqarısına minnetli. Onıń eń joqarı qatlamında bir pútinlik jaylasqan. Ol quday. Bul bir pútinlik hár qanday bolmıstıń sebebi. Ol bolmısqa tiyili emes, sonıń ushın ya aqıl bolıp, sóz bolıp oǵan jetpeydi, quday haqqında hesh nárse aytıwǵa bolmaydı. Ekinshi qatlam bul aqıl, onda ideyalar bar, bul taza bolmıs hám bir pútinlik tárepinen jaratılǵan.
úshinshi qatlam Jan, ol aqıl sıyaqlı endi birgelki emes, al janlı deneler arasında bólingen sebebi kosmos platonikler ushın jasawshı maqluq, jin-shaytanlardıń, adamlardıń, haywanatlardıń, ósimliklerdiń janı, bunnan basqa ol háreket etedi, Jan hár qanday hárekettiń barlıq oylawlardıń hám qapagershiliklerdiń deregi.
Tórtinshi qatlam, eń tómengi dene Jan sıyaqlı aqıldan jańa óz qásiyetlerin aqıllılıqtı garmoniyanı aladı, dene janǵa tiykarlanıp onıń formasın aladı.