Paragvay

Paragvay

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Paragvay (mánisleri)

Paragvay, Paragvay Respublikası (ispansha: República del Paraguay) — Qubla Amerikanıń oraylıq bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 406,8 mıń km². Xalqı 5,8 mln. adam (2002). Paytaxtı - Asunsion qalası. Basqarıw jaǵınan 19 departament (departamento) hám paytaxt okrugine bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Paragvay - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 21-iyunda qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - prezident (1999-jıldan Luis Gonsales Makki), ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy kongress (2 palatalı parlament - senat hám deputatlar palatası), atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Paragvay relyefi, tiykarınan, tegislik. Oraylıq bólegin Paragvay dáryası boyındaǵı batpaqlı oypatlıq, arqa-batısın Granchako tegisliginiń bir bólegi, qubla-shıǵısın Braziliya tegistawlıǵınıń bir bólegi iyeleydi. Az muǵdarda temir, marganets, mıs ruda kánleri bar. Íqlımı - tropikalıq, ıssı ıqlım. Ortasha temperatura iyulda 17-19°, yanvarda 27-29°. Jıllıq jawın batısta 700 den shıǵısta 2000 mm ge shekem. Iri dáryaları: Parana, Paragvay hám olardıń quyar dáryaları. Topıraǵı shıǵısta qızıl ferralit, orayda otlaqı, batısta qońır-qızıl topıraq. Mámleket aymaǵınıń teń yarımı qımbat bahalı terekler (kvebraxo, mate) ósetuǵın orman. Paragvayda tapir, pekar, yaguar, suw shoshqası, batpaq buǵası, puma, zirxli, nosux, kapibar sıyaqlı haywanlar, keń murınlı maymıllar, hár túrli quslar jasaydı. Milliy baǵları - Defensores-delchako, Tinfunke hám basqalar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, Paragvaylar (ispan kelgindileri menen indeyc hayalları nekesinen payda bolǵan metisler). Indeycler, nemisler, argentinlar da jasaydı. Rásmiy tili - ispan tili, kópshilik guarani indeyc tilinde sóylesedi. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi - katolikler. Xalıqtıń 50,5% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Asunsion, Vilyarrika, Konsepson.

Tariyxı

Evropalıqlar 1527-jıl mámleketke keliwden aldın bul jerde guarani indeycleri jasaǵan. 1535-jıl Paragvay Ispaniya koloniyasına aylandırıldı. Jergilikli xalıq qırıp taslandı, qalǵanlar qul etildi. XVII-XVIII ásirlerde iyezuitlar mámleketi payda boldı. Ispaniya koloniyalarınıń ǵárezsizlik jolındaǵı urısı nátiyjesinde Paragvay 1811-jıl ǵárezsizlikke eristi hám respublika dep daǵaza etildi, mámlekette revolyuciyalıq xunta húkimranlıq ete basladı. 1842-jılda qullıq biykar etildi. 1844-jılda birinshi konstituciya qabıl etildi. 1864-70-jıllarda Paragvay aymaǵınıń yarımın Argentina hám Braziliya basıp aldı. Iri Latifundiya iyeleri menen áskerler Milliy respublikashılar awqamı ("Kolorado") na birlesti. Paragvay Birinshi jáhán urısında biytárep turdı. Ekinshi jáhán urısında da biytáreplik daǵaza qılsa da, Germaniyaǵa kómeklesti, urıstan keyin nemis áskeriy jınayatshılarına baspana berdi. Urıs dáwirinde jańa sanaat tarmaqları payda boldı, mámleket sawda flotı dúzildi. Paragvay 1945-jıl fevralda Germaniya hám Yaponiyaǵa urıs járiyaladı. Urıstan keyin mámlekette izbe-izlik mámleket awdarıspaǵı bolıp turdı hám 1954-89-jıllarda A. Stresner (1954-89-jıllarda prezident) áskeriy policiyashılar diktaturası húkim súrdi. 90-jıllardan puqaralar húkimeti hákimiyattı ofis ete basladı. Paragvay - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen 2001-jıl avgustta diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı - 14-may - Ǵárezsizlik kúni (1811).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Liberal partiya, 1961-jılı dástúriy liberal partiya bóleklengeninen keyin dúzilgen; Liberal-radikal partiya, 1961-jıl dúzilgen: Milliy respublikashılar awqamı - "Kolorado" partiyası, 1887-jıl tiykar salınǵan; Paragvay kommunistlik partiyası, 1928-jıl dúzilgen; Haqıyqıy liberal-radikal partiya, 1977-jıl dúzilgen; Revolyuciyalıq febrero partiyası, 1951-jıl fevralda Febrero (fevralshılar) partiyası atı menen dúzilgen; Xristian-demokratiyalıq partiyası, 1965-jıl tiykar salınǵan. Miynetkeshler birlesken kásiplik awqam orayı, 1980-jıl dúzilgen; Paragvay miynetkeshler konfederaciyası, 1951-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Paragvay - ekonomikalıq jaqtan kem rawajlanǵan agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl hám orman xojalıǵınıń úlesi 26,6%, sanaattıń úlesi 17,4%. Xojalıqtıń tiykarǵı tarmaqları: shárwashılıq hám ormanshılıq.

Awıl xojalıǵı

Mámleket aymaǵınıń sherek bóleginen awıl xojalıǵında paydalanıladı, sonnan azǵana 90% otlaq hám jaylaw, 10% egislik. Jaylaw shárwashılıǵı gósh jetilistiriwge qánigelesken. Qaramal, qoy hám at baǵıladı. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: makka-júweri, maniok, salı, biyday, batat, shekerqamıs, lobıya, citrus miyweler hám basqalar. Eksport ushın temeki, shay, paxta, kofe, tung ǵozası, soya jetilistiriledi. Júzim atızları bar. Tropikalıq aǵashlar tayarlanadı.

Sanaatı

Jetekshi tarmaqları: awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew, azıq-awqat sanaatı (qassapxanalar), aǵashsazlıq, toqımashılıq, ayaq kiyim, aqlaytuǵın kebracho ekstraktı, cement islep shıǵarıw hám basqalar. Neftti qayta islew, ósimlik mayları, qant-sheker islep shıǵarıw kárxanaları bar. Jılına ortasha 2,4 mlrd. Kilovatt-saat elektr energiya payda etiledi. Duz hám hák tas qazıp alınadı. Shet el kompaniyaları járdeminde neft hám uran kánleri úyrenile basladı. Mámleket sırtqı sawda júkleriniń derlik hámmesi Parana hám Paragvay dáryaları arqalı tasıladı. Eń úlken portı - Asunsion. Paragvay uzınlıǵı - 1,5 mıń km ge jaqın, avtomobil jolları uzınlıǵı 25,7 mıń km. Paragvay shetke gósh hám gósh ónimleri, paxta, neft hám neft ekstraktı, aǵash, tung mayı hám basqalardı shıǵaradı, shetten neft hám neft ónimleri, mashina hám úskeneler, transport quralları, azıq-awqat ónimleri hám basqalardı aladı. Braziliya, Argentina, Germaniya, AQSh penen sawda etedi. Pul birligi - guarani.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri

Bilimlendiriw sistemasında baslanǵısh mekteptiń 3 jıllıq, 5 jıllıq, 6 jıllıq túrleri bar. Orta mektep (oqıw múddeti 6 jıl) eki 3 jıllıq basqıshtan ibarat. Óner-texnika oqıw orınları baslanǵısh mektep hám 1-basqısh orta mektep negizinde isleydi. Paragvayda 21 joqarı oqıw ornı bar, irileri: Asunsiondaǵı Milliy universitet (1890-jıl tiykar salınǵan), "Nuestra Senora de la Asunsion" katolik universiteti (1960). Mámleketlik ilimiy mákemeleri: Atom energiyası milliy komissiyası (1965), Botanika baǵı (1914), Áskeriy geografiya institutı (topografiya kartaları), Guarani tili mádeniyatı akademiyası (1975); menshikli ilimiy mákemeleri: Paragvay ilimiy jámiyeti (1921), Paragvay pediatriya hám balalar gigienası institutı (1928), Paragvay tariyxıy izertlew institutı (1937) hám basqalar. Asunsionda Milliy kitapxana, Elegant kórkem óner hám áyyemgi estelikler milliy muzeyi, Tábiyiy tariyx hám etnikalıq muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Paragvayda basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazeta hám jurnallar: "ABC colour" (kúndelik gazeta, 1967-jıldan), "Adelan-te!" ("Alǵa!", aylıq gazeta, 1942-jıldan), "Voye de trabaxo" ("Miynet sesi", 2 háptede 1 ret shıǵatuǵın jurnal), "Dia" ("Kún", kúndelik gazeta), "Notisias" ("Jańalıqlar", 1844-jıldan), "Patria" ("Watan", kúndelik gazeta, 1946-jıldan), "Perspektivas" ("Keleshekler", jurnal, 1986 -jıldan), "Popular" ("Xalıq gazetası", kúndelik gazeta), "Progreso" ("Rawajlanıw"), "Pueblo" ("Xalıq", háptenama, 1964-jıldan), "Ultima ora" ("Sońǵı saat", kúndelik keshki gazeta, 1977-jıldan). Milliy informaciya agentligi joq. Radio hám televidenie kanalları kommerciya tiykarında isleydi.

Ádebiyatı

Ádebiyatı ispan hám guarani tillerinde. Koloniya dáwirinde jazba ádebiyat derlik bolmaǵan, guarani indeycleriniń bay awızeki dóretiwshiligi rawajlanǵan. Mámleket ǵárezsizlikke eriskennen keyin ǵana Paragvay ádebiyatı poeziyadan baslandı. Birinshi romantik shayır N. M. Talaver (1839-67) patriotlıq ruwxındaǵı qosıqları menen ádebiyat maydanına shıqtı, milliy gimn de onıń qálemine tiyisli. XX ásir baslarında aǵartıwshılıq ideyaları keń tarqaldı, bul tarawda M. Dominges, S. Baes sıyaqlı jazıwshılar, X. E. OLiri, M. Artıs Gerrero sıyaqlı shayırlardıń dóretpeleri dıqqatqa iye. Shayır X. Korrea milliy dramaturgiyaǵa tiykar saldı ("Baxıtsızlardıń zorlıǵı" pyesası). XX ásir 2-yarımınan kórkem proza gúllene basladı. A. Roa Bastostiń óz xalqınıń kórinisin súwretleytuǵın gúrrińler topllamı hám "Insan perzenti" romanı (1960) Paragvay ádebiyatın joqarı tekshege kóterdi. Sociallıq dawlardı mifologiyalıq motivler arqalı súwretleytuǵın bul dóretpe jáhán ádebiyatı ǵáziynesine múnásip úles bolıp qosıldı. Mámlekette áskeriy-policiya diktaturası dáwirinde kóplegen jazıwshılar sırt ellerde jasap, dóretiwshilik etiwge májbúr boldı. 90-jıllardan Paragvay ádebiyatı jáne janlana basladı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Paragvay xalqı áyyemnen sabanlı shiyki gerbish, ılay hám qamıstan qurılǵan ılashıqlarda jasap kelgen. Koloniya dáwirinde júzege kelgen bekkem mákan-jaylarda aǵash hám shiyki gerbishten ibadatxana, ustaxana, bazar, láshkerler turar jayları qurılǵan, olardıń átirapında indeyclerdiń ılashıqları jaylastırılǵan. XVII-XVIII ásirlerde saltanatlı shirkewler júzege keldi. 1840-65 -jıllarda Paragvay paytaxtı - Asunsion qalası qayta rejelestirilip, evropasha usılda qurıldı. Paragvay ǵárezsizlikke eriskennen keyin, iri qalalarda saray hám jámiyetlik ımaratları klassicizm hám italyan oyanıw dáwiri usıllarında tiklendi, gerbish hám tastan 2-3 qabatlı turar jaylar qurıla basladı. Keyingi jıllarda AQSh hám Braziliya arxitektorları qatnasıwında jámiyetlik komplekslerin, sanaat imaratları hám turaq-jaylar zamanagóy qurılıs materiallarınan qurıldı. Paragvay aymaǵında áyyemgi zamanlarda jasaǵan indeyc qáwimleri ańshılıq, balıq tutıw, dıyqanshılıq penen shuǵıllanǵan hám gúlli ılaydan islengen ıdıslar soǵıw, denege naǵıs salıw, kesteli kiyimler tigiw kórkem ónerin rawajlandırǵan. Indeyc ılashıqlarında jaslarǵa rokoko usılı hám naǵıs oyıwshılıq sırları úyretilgen. XIX ásir ortalarında súwretshilik mektebi payda boldı, dáslepki jergilikli súwretshiler (tábiyat kórinisi súwretshisi S. Rios, portretshi A. Garsia) xalıqtıń ómirin hám mámleket tábiyatın sáwlelendiriwshi dóretpeler jarattı. XX ásirde súwretshi Paragvay Alborno, músinshi V. Polyarolo, fafik X. dela Erreriya hám basqa artistler dóretiwshiliginde mámleket tariyxı, tábiyat kórinisleri hám xalıq dástúrleri sáwlelendirilip berildi. AQSh hám Evropa kórkem óneri tásirinde forma salıw, avangardizm aǵımları da tarqaldı. Ónermentshilikte kórkem tor toqıw, prostınyaǵa gúl, kush, jániwarlar súwretin túsiriw, zergerlik, gúlallıq, súyek hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúmis hám mıs taqınshaqlar soǵıw kórkem óneri rawajlanǵan. Indeyclerdiń ılaydan islengen ıdıslardı qálbeki naǵıslaw, qus párinen túrli bezewler islew kórkem óneri elege shekem saqlanıp qalǵan.

Muzıka

Indeyclerdiń muzıka janrları túrli-túrli: dástúr hám miynet qosıqları, jıyın oyın aytısıwları, tariyxıy aytılǵan sóz hám ashıqlıq laparlar, namalar hám taǵı basqalar. Fleyta (mim-bi) hám ısqırıq túrleri, súyek hám aǵash trubalar, baraban, toqpaq sıyaqlı sazlar keń tarqalǵan. Paragvaylıqlar muzıkası pútkil Latın Amerikasındaǵı kreol muzıkası menen ortaq bolıwına qaramay, milliy ayrıqsha tárepleri de bar (qosıq janrları - kanson hám guaraniya; saz ásbapları - gitara hám arfa). Professional muzıka XIX ásirden rawajlana basladı. XX ásirde koncert tarawı tarqaldı. XIX ásirdiń aqırı XX ásir baslarında dáslepki muzıka mákemeleri, jámiyetleri, awqamları dúzildi. Kompozitorlar arasında R. Ximenes, E. Ximenes, X. A. Flopec, X. K, Moreno Gonsalesti kórsetiw múmkin. Asunsionda muzıka bilim beriw ornı, menshikli muzıka mektepleri bar.

Teatr

Dáslepki teatr tamashaları XVI ásir ortalarında kórsetildi. Koloniya dáwirinde, tiykarınan, diniy mazmundaǵı dóretpeler saxnalastırıldı. Milliy teatr kórkem óneri XIX ásir ortalarınan rawajlana basladı. 1858-jıl Asunsionda teatr imaratı qurıldı. XX ásirde paytaxtta "Granados", "Nasonal", "Independyente" teatrları, A. Sunye basshılıǵındaǵı Paragvay drama hám komediya truppası isledi. Sol dáwirde guarani teatrı da rawajlandı. X. Korrea menen bir qatarda F. M. Barrios, R. Senturion Miranda, X. Pla sıyaqlı dramaturglardıń dóretpeleri, E. Baes, E. Reysofer sıyaqlı aktyorlardıń atqarıwı tamashagóylerge tanıs.