Argentina

Argentina Respublikası (Spanish: República Argentina) — Qubla Amerikadaǵı mámleket. Kontinenttiń qubla-shıǵıs bólimin, Otlı Jer atawınıń shıǵıs bólimin hám birneshe atawlardı iyeleydi. Atlantika okeanı jaǵasında jaylasqan. Hákimshilik jaqtan 22 wálayat (provinciya), federal (paytaxt) okrug hám Otlı Jer aymaǵına bólinedi. Maydanı 2 767 mıń km2. Xalqı 36,1 mln. 605 adam (1999). Paytaxtı Buenos-Ayres qalası.

Mámleketlik dúzimi

Argentina — federativ respublika. Ámeldegi konstituciyası 1994-jıl 24-avgustta qabıl etilgen. Mámleket basshısı — prezident. Prezident hám vice-prezident 4 jıl múddetke saylanadı. Nizam shıǵarıwshı hákimiyat — Milliy kongress (parlament). Kongress eki palata: senat hám deputatlar palatasınan ibarat. Atqarıwshı hákimiyat prezident hám húkimet.

Tábiyatı

Argentinanıń shıǵısı keń tegisliklerden hám batısı tawlardan ibarat. Mámlekettiń pútkil arqa-shıǵısın La-Plata pástegisligi (Gran-Chako, Shıǵıs Pampa tegisligi), qubla-shıǵısın Patagoniya tegisligi iyeleydi. Batıstaǵı taw janbawırları bálentlep barıp, And tawlarına tutasıp ketedi. Qubla Amerikanıń en biyik noqatı Akonkagua (6960 m) da Argentina aymaǵında. Paydalı qazılmaları: neft, gaz, temir, polimetallar, uran, mıs, qalayı, volfram hám basqa rudalar. Argentina tegislik bóliminiń klimatı — tropikalıq hám subtropikalıq, qublasında — ortasha. Eń ıssı ayı (yanvar) nıń ortasha temperaturası arqada 28°, qublada 10°, iyuldıń ortasha temperaturası arqada 18° hám qublada G. Tawlarda klimat ortasha suwıq. Jılına Patagoniyada 100-300 mm, arqa-shıǵısta 1400-1600 mm, Andtıń shıǵıs janbawırlarında 5000 mm ge shekem jawın jawadı. Tiykarǵı dáryaları: Parana, Paragvay, Urugvay, Rio-Sala-do, Rio-Kolorado, Chubut, Rio-Negro. Argentina kólleriniń kópshiligi muzlıqlardan payda bolǵan (Naul-Uapi, Buenos-Ayres, Vedma hám basqalar). Argentina aymaǵınıń derlik 20% turaqlı kók-jasıl hám japıraq túsiwshi toǵaylar menen qaplanǵan. Gran-Chakodaǵı qızıl topıraqta siyrek toǵay, Pampadaǵı ónimdarlı qara topıraqta pishenzar dalalar, Patagoniyada yarım shól. Argentinanıń milliy baǵları — Iguasu, Lanin, Nauel-Uapi hám basqalar.

Xalqı

Argentinalılar (mámleket xalqınıń 90%) tiykarınan evropalı emigrantlardan qáliplesken. Sonday-aq, italyanlar, evreyler, ukrainlar, ispanlar, katalonlar, polyaklar, nemisler, francuzlar hám basqalar da jasaydı. Jergilikli xalqı — indeeclerdiń kópshiligi evropalılardıń koloniyalıq háreketleri dawamında qırılıp ketken. Olardıń azıraq bólegi (kechua, tupi-guaranlar hám basqalar) Argentinanıń arqa-batısında hám Paragvay menen bolǵan shegara janında jasaydı. Rásmiy tili — ispan tili. Dindarlardıń kópshiligi katolikler. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 km2 ǵa 9 adamnan artıq. Xalıqtıń 86% i qalalarda jasaydı.

Tariyxı

Áyyemgi zamanlarda Argentina aymaǵında kóp sanlı indeec qáwimleri jasaǵan, olarda jámáát-ruwxıy qatnasıqlar húkimdarlıq etken. Arqa-batısta diagitler, charrua hám kerandiler eń rawajlanǵan indeec qáwimleri bolǵan; olar otırıqshı turmıs keshirip, diyqanshılıq, balıqshılıq, ańshılıq penen shuǵıllanadı, reńli metallar eritiwdi, toqımashılıqtı biledi. Arqa-shıǵısta hám orayda guaranlar, tapesler hám basqa jasawshılar, qublada araukanlar hám patagonlar kóship júrgen. XVI ásirdiń 1-yarımında házirgi Argentina aymaǵı ispanlar tárepinen basıp alınıwı baslandı. Ispanlar bul mámleketti Rio-de-La-Plata (ispan tilinde gúmis) dáryası atı menen La-Plata dep atadı. Kolonizatorlarǵa qarsı indeec qáwimleri bir neshe márte kóterilis kótergen (1580, 1630, 1657, 1710-1711-jıllar). 1776-jılı házirgi Argentina aymaǵı pútkilley Rio-de-La-Plata vice-korolligi quramına qosıp alındı. Argentinada úlken feodal jer iyeligi júzege keldi. Amerikadaǵı ispan koloniyalarınıń 1810-1826-jıllardaǵı gárezsizlik ushın urıs waqtında kreollar (dáslepki ispan kelgindileriniń áwladları) M. Belgrano hám X. San-Martin basshılıǵında 1810-1816-jıllarda ispan koloniyashılarına qarsı qurallı gúres alıp bardı. Gúres baslanǵan 25-may kúni argentin xalqınıń milliy bayramına aylandı. 1816-jılı wálayatlar hákimleriniń Tukuman qalasındaǵı kongressi La-Plata Birlesken wálayatların ǵárezsiz dep járiyaladı. 1826-jılı Argentina Federativ Respublikası dúzildi.

XIX ásir dawamında payda bola baslaǵan burjuaziya máplerin kórsetiwshi unitariyler menen jer iyeleri máplerin qorǵawshı federaciyashılar arasında gúres dawam etti. XIX ásirdiń ekinshi shereginen Argentinada Ullı Britaniyanıń ekonomikalıq hám siyasiy abırayı bekkemlendi, 1833-jılı ol Folklend (Malvin) atawların basıp aldı. XIX ásir aqırlarında mámleketke Amerika hám Germaniya kapitalı kirip keldi. Húkimdar mámleketler Argentinanı siyasiy hám ekonomikalıq jaqtan ǵárezlikke aylandırıp, onı gósh, dán hám basqa da shiyki zat jetkerip beriwshi mámleketke aylandırdı. XIX-XX ásirler bosaǵasında Argentinada sanaat rawajlandı. XIX ásirdin aqırınan Argentinada hár túrli áskeriy diktaturalar húkim súrdi. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Argentina biytáreplik járiyalaǵan bolsa da, negizinde fashistlerge járdem berdi. 1945-jıl martta ǵana Germaniya hám Yaponiyaǵa qarsı urıs járiyaladı. 1945-jıldan Argentina — BMSh aǵzası. 1943-jılǵı áskeriy awdarıspaq nátiyjesinde bir topar oficerler hákimiyattı qolǵa kirgizdi.

Olardıń basshılarınan biri general X. D. Peron (1946-1955 hám 1973-1974-jılları Argentina prezidentligi) húkimdar shet mámleketlerdiń abıroyın hálsiretiw esabınan mámlekettegi joqarı qatlamdı bekkemlew siyasatın júrgizdi. 1976-jılı general Videla húkimdarlıǵı dáwirinde zorlıq hám tártipsizliklerge qarsı qatań sharalar engizildi, ekonomikanı bekkemlewge kiristi. 1981-jılı Roberto Viola prezident etip saylandı, biraq áskeriy xızmetkerler keyin ala onı awdarıp tasladı. Usı dáwirde (1982-jıl) Folklend (Malvin) atawları Ullı Britaniyaǵa qaraslılıǵın tán almaǵan Argentina olardı iyelewge háreket etti, biraq bul háreket nátiyjesiz shıqtı. 1983-jılǵı jalpı saylaw nátiyjesinde Raúl Alfonsin prezident etip saylandı. 1999-jıldan bolsa Fernando de la Rúa A. prezident. 1993-jıl 9-sentyabrde Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasıqlar ornatqan.

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Puqaralıq radikal awqamı, 1889-jılı progressivlik ziyalılar tárepinen dúzilgen; Birlik hám rawajlanıw háreketi, 1957-jılı Puqaralıq radikal awqamı partiyasınan ajıralıp shıqqan topar tiykarında dúzilgen; Xalıq socialistlik partiyası, 1982-jılı dúzilgen; Kelisim partiyası, 1963-jılı Birlik hám rawajlanıw háreketi partiyasınıń bóliniwi nátiyjesinde payda bolǵan; Xusticialistlik (ádillik) partiyası, 1947-jılı X. Peron tárepinen dúzilgen; Rawajlanıwshı demokratiyalıq partiya, 1909-jılı dúzilgen. Argentinada Kommunistlik partiya, Social-demokratiyalıq partiya, Demokratiyalıq oray awqamı, Xristian-demokratiyalıq partiya da bar. Uliwma miynet konfederaciyası 1930-jılı dúzilgen.

Xojalıǵı

Argentina ekonomikalıq jaqtan Latın Amerikasında eń rawajlangan mámleketlerden biri. Paydalı qazılma kánleri kóp, lawazımlı jumısshı kúshine iye. Argentinada sanaattıń túrli tarmaqları rawajlanǵan. Biraq 80-jıllardıń aqırında basqarıwdıń nátiyjesizligi aqıbetinde Argentina ekonomikası qulaw aldında edi. 1989-jılı saylanǵan jańa húkimet ekonomikanı reformalaw baǵdarlamasın ámelge asırdı, nátiyjede Argentina jáne turaqlı rawajlana basladı. 1991-jılı qabıl etilgen konvertaciya haqqındaǵı nızamǵa muwapıq kópshilik mámleketlik kárxanalar menshiklestirildi, ekonomikaǵa sırt el investiciyaları tartıla basladı, byudjetke salıqlardan túsim jaqsılandı, jumısshılarǵa kompensaciya tólew sisteması jaratıldı.

Sanaatı

Argentina tiykarınan awıl xojalıǵı shiyki zatın qayta islewge qánigelesken. Jetekshi tarmaq — azıq-awqat (gósh, may, un, vino, konserva, qant) sanaatı. Gósh jetistiriw hám eksport etiw tarawında Argentina dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Toqımashılıq, bılǵarı-ayaq kiyim tarmaqları rawajlanǵan. Awır industriyada mashina qurılısı (traktor, awıl xojalıǵı mashinaları, avtomobiller, stanoklar, elektr texnika ásbap-úskeneleri hám basqalar), neftti qayta islew, qara metallurgiyanıń úlesi úlken. Cement, cellyuloza-qaǵaz kárxanaları bar. Neft, gaz, qorǵasın, pix, temir, uran, berilliy hám volfram rudaları qazıp alınadı. Janılǵı-energetika balansınıń derlik 85% in neft hám gaz quraydı. AES ler qurılǵan. Tiykarǵı sanaat orayları: Buenos-Ayres, Rosario, Kordova, La-Plata.

Awıl xojalıǵı

Argentina shárwashılıq ónimlerin, dán hám maylı eginler ónimin tovar sıpatında tayarlawģa qánigelesken. Iri jer iyeligi rawajlanǵan: 1 mıń gektardan artıq jerge iye bolǵan xojalıqlarǵa barlıq jerlerdiń 75% i qaraslı. Argentinaǵa jaramlı jerlerdiń tek 20% ine egin egiledi. Argentinanıń jetekshi tarmaǵı shárwashılıq bolıp, onda gósh jetistiriletuģın qaramalshılıq hám gósh-jún alıwshı qoyshılıq ústem turadı. Argentinada qaramal — 51 mln., qoylar — 29 mln., shoshqalar — 4,1 mln. bastı quraydı. Diyqanshılıqtıń jetekshi tarmaǵı — ǵálleshilik. Biyday, mákke, javdar, sulı, arpa, texnika eginlerinen — ayǵabaǵar, zıǵır, paxta jetistiriledi. Áhmiyetli ot-jem egini — beda. Baǵshılıq, júzimshilik rawajlanǵan. Qımbat bahalı terek sortı, sonıń ishinde, dubil ekstrakti alınatuǵın kebracho tayarlanadı. Balıq awlaw.

Transportı

Temirjollardıń uzınlıǵı — derlik 34,1 mıń km, avtomobil jolları — 211,4 mıń km. Tiykarǵı portı — Buenos-Ayres. Sırtqa shıǵarılatuǵın awıl xojalıǵı ónimleriniń 80% i gósh, dán, may, shiyki teri, jún, keptirilgen miywelerge tuwra keledi. Shetten mashinalar, transport quralları, metall, janılǵı, ximiyalıq tovarlar alıp kelinedi. Tiykarǵı sawda klientleri: AQSh, Braziliya, Italiya, Germaniya hám Yaponiya. Pul birligi — peso.

Medicinalıq xızmeti

Argentinada 133,8 mıń orınlıq emlewxanalar (1 mıń xalıqqa 6 orın) bar. 53,7 mıń shıpaker (450 xalıqqa 1 shıpaker) medicinalıq xızmet kórsetedi. Mámleketlik densawlıqtı saqlaw sisteması medicinalıq járdemdi qamsızlandırıw hám jeke menshik shıpakerler xızmeti menen birgelikte alıp barıladı. Shıpakerlerdi universitetlerdiń 9 medicina fakulteti tayarlaydı.

Bilimlendiriw, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Argentinada 6 jastan 14 jasqa shekem bolǵan balalardıń májbúriy bilim alıwı engizilgen. Mámleketlik oqıw orınları menen birge jeke menshik mektepler de bar. Baslawısh mekteplerde 3 471 mıń, orta oqıw orınlarında (ulıwma bilimlendiriw, kásip-óner, pedagogika hám basqa mekteplerde) 1 125 mıń oqıwshı oqıydı. Buenos-Ayres, Kordova, La-Plata, Santa-Fe hám basqa qalalarda universitetler bar. Bir qansha tarmaq akademiyaları, ilimiy izertlew institutları hám ilimiy jámiyetler ilimiy izertlewler alıp baradı. Buenos-Ayreste Milliy kitapxana, universitet kitapxanası hám basqalar bar. Tábiyiy pánler, Antarktika, tariyx, súwretlew hám basqa da muzeyler bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwleri

Eń kóp tarqalǵan gazetalar: "Rason" ("Aqıl-pikir," 1905-jıldan), "Prensa" ("Baspasóz," 1869-jıldan), "Nason" ("Millet," 1870-jıldan), "Gazeta" ("Gazeta," 1912-jıldan). "Telenotisiosa amerikana" húkimet agentligi 1945-jılı shólkemlestirilgen. 52 jeke menshik radiostanciya óz aldına birlespege birlesken. Telekórsetiw 1951-jıldan beri bar. 1959-jılı 22 jeke menshik telestanciyalar associaciyası dúzilgen.

Ádebiyatı

Argentinada jasaǵan indeec qáwimleriniń awızeki dóretiwshilik úlgileri bizge shekem jetip kelmegen. Biraq xalıq poeziyası ózine tánligin saqlap qalǵan. XVI ásirden XIX ásir baslarına shekem ádebiyat Ispaniya ádebiyatınıń tásirinde rawajlandı. XVIII ásir aqiri — XIX ásir baslarında M. de Lavarden, D. de Asuena hám basqalardıń dóretiwshiliginde aǵartıwshılıq principleri kórindi. 1810-1826-jıllar Ispaniyaǵa qarsı urıs hám milliy-azatlıq háreketi dáwirinde ádebiyatta watansúyiwshilik klassitsizm húkim súrdi. B. de Montea-gudo, V. Lo-pes-i-Planes (onıń "Watandı súyiwshilik marshi," 1810, Argentina gimni bolıp qalǵan), E. de Luka, X. Kruves Varela shıǵarmaları payda boldı. Mámleket gárezsizligi járiyalanǵannan keyin jańa aǵım wákili — filosof hám milliy poeziya tiykarın salıwshı E.Echeverria qosıqlar, dramalar, dástanlar jazadı. Shayır, gúrriń jazıwshı, tariyxshı ilimpaz hám ádebiyattanıwshı X. M. Guterres argentin romantikalıq prozasınıń dáslepki úlgilerin jarattı. Publicist hám jámiyetlik ǵayratker D. F. Sarmento ótkir maqalalar jazǵan. XIX ásirdiń ekinshi yarımında "gaucho ádebiyatı" dástúrge aylandı, onıń tiykarın pampa xalqınıń awızeki dóretiwshiligi quraytuǵın edi. 50-70-jıllarda I. Askasubidiń shıǵarmaları (siyasiy hám lirikalıq qosıqlar, "Santos Vega" qosıqlı romanı, 1851), X. Marmol (dáslepki milliy roman "Amaliya," 1855), X. Ernandes (onıń "Martin Ferro" qaharmanlıq dástanı, 1-2-bólimleri, 1872-1879, milliy ádebiyattıń eń salmaqlı shıǵarması) shıǵarmaları hám basqalar dúnyaǵa keldi. XIX ásirdin ortalarında xalıq úrp-ádetlerin sáwlelendiriwshi ádebiyat payda boldı. Bul aǵım wákilleri L. V. Lopes, E. Vilde, M. Kane hám basqalar. XX ásirdiń 20-jıllarında B. Linch, R. Guyraldeslerdiń sociallıq romanları shıqtı. XX ásirdiń ekinshi yarımında E. L. Kastro, A. Varel, R. Larra, X. Kortasar romanları payda boldı.

Súwretlew óneri hám arxitekturası

Argentina túpkilikli xalqınıń koloniallıqqa shekemgi kórkem óneri (XVI ásir) gezlemelerge salınǵan geometriyalıq naǵıslardan, jigalardan, gúlli hám jimjimli pol buyımlarınan, tas, aǵash hám ılaydan islengen háykellerden ibarat edi. Argentinada milliy xudojniklik XIX ásirde júzege kelip, XX ásir baslarında rawajlandı. Xudojnikler dóretiwshiliginde milliy tema, xalıq obrazı úlken orın iyeledi. XIX ásir aqırlarında qáliplesken milliy músinshilik XX ásir ortalarında kórkem joqarıǵa kóterildi. Argentinada jergilikli xalıq — indeeclerdiń arxitekturalıq dástúrleri az saqlanǵan. XVIII ásirden baslap Argentina arxitekturasında barokko usılı húkimranlıq etti. Bul usılda qurılǵan imaratlardan biri Kordovadaǵı Kompaniya ibadatxanası bolıp esaplanadı. Ibadatxanaǵa ispan iyezuitleri tiykar salǵan (1646). Házirgi waqıtta ibadatxana Kordova universiteti kompleksine kiredi. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında Argentinada klassikalıq arxitektura usılı tarqaldı. Dáslep, anıq hám pútin (máselen, Buenos-Ayrestegi ibadatxana aldabesi, 1804), keyin ala XIX ásirdiń aqırı — XX ásirdiń baslarında eklektikalıq hám saltanatlı imaratlar (Buenos-Ayrestegi "Kolon" teatrı, 1908) qurıldı. Bul dáwir turaq jay imaratları kóbinese úlken áywanlı bolgan. XX ásirden házirgi zaman arxitekturası rawajlandı. Buenos-Ayreste hám mámlekettiń basqa qalalarında kóp qabatlı, jalpaq ayna hám temir-betonnan miymanxana, bank sıyaqlı hákimshilik imaratlar kóplep qurılǵan.

Muzıka

Házirgi zaman Argentina aymaǵında jasagan indeec qáwimleriniń turmısı hám turmısında muzıka úlken orın iyelegen. And xalıqları — ásirese kesua hám basqarılatuģın hám ózine tán muzıka mádeniyatına iye bolǵan; olardıń dilrabo yarvi qosıqları, uayno ayaq oyın namaları, saz ásbapları (kena nayı hám soqqı ásbapları) házirge shekem saqlanıp qalǵan. Argentina milliy muzıka mektebi XIX ásir aqırlarında payda bola basladı. Buenos-Ayrestegi konservatoriyanıń tiykarın salıwshısı, tiykarınan evropasha namalar, orkestr hám kamer shıǵarmalarınıń avtorı A. Vilyame bul mekteptiń dóretiwshilerinen boldı. "Pampa" operasınıń dóretiwshisi A. Berutti Argentinanıń iri kompozitorı bolǵan. "Pampa" shıǵarmasında argentin xalıq muzıkasına tán namalar jańladı. Buenos-Ayreste "Kolon" opera teatrı, 2 konservatoriya, simfoniyalıq orkestr, Kordova hám La-Platada konservatoriyalar bar.

Teatr

Hind qáwimleriniń ayaq oyınları hám máresim ádetlerinde teatr háreketleri elementleri bolǵan. XVI ásirde háweskerler truppaları júzege keldi. 1783-jılı Buenos-Ayreste "Komediya úyi" atlı birinshi teatr imaratı qurıldı. XIX ásir baslarında L. A. Morante, K. Enrikes, X. M. Sanches sıyaqlı jergilikli dramaturglerdiń pyesaları dańqqa eristi. XIX ásirdiń 80-jıllarında baslı qaharmanı shárwashı, diyqan bolǵan romantikalıq melodrama janrı júzege keldi. XIX ásirde hám XX ásir baslarında "Viktoriya," "Apolo" teatrlarında sociallıq kóterilis temasındaǵı pyesalar qoyıldı. 1920-jıllarda Argentina teatrı kriziske ushıradı. Biraq birneshe ǵárezsiz I teatrlar payda bolıp, teatr kórkem ónerin qayta tiklew hám jaqsılawǵa kiristi. Olarda milliy dramaturglerden O. Dragun, A. Kusani, K. Gorostisa, L. Barlettalardıń shıǵarmaları qoyıldı. 1935-jılı Buenos-Ayreste Milliy komediya teatrı menen Milliy teatr tanıw institutı shólkemlestirildi. 1943-jılı Mámleketlik quwırshaq teatrı dúzildi. Muzıkalı teatr 1825-jılı Buenos-Ayreste birinshi opera spektakli — "Sevilyalı shashtárez" (J. Rossini shıǵarması) di kórsetti. 1877-jılı F. Argreaves birinshi Argentina operası "Aq pıshıq"tı jarattı. 1925-jıldan milliy balet truppası jumıs basladı: "Kometalar," "Panambi" sıyaqlı milliy baletler kórsetildi. Házirgi waqıtta Buenos-Ayres Argentina teatr kórkem óneriniń orayı bolıp, bul jerde "El Pueblo," "La Maskara," "Fray Mocho" sıyaqlı ģárezsiz teatrlar, Milliy komediya teatrı, "Odeon" sıyaqlı kommerciyalıq teatrlar islemekte.

Kino

Argentinada film jaratıw 1897-jıldan baslandı. 1908-jılı italiyalı rejissyor M. Galo "Dorregonıń atılıwı" degen birinshi filmdi jarattı, onda teatr aktyorları qatnastı. Keyinirek rejissyor X. A. Ferreyra ("Gaucho qosıǵı," 1930), L. Zaslavskiy ("Qashıw," 1937) hám basqa birneshe filmler jarattı. U Petit de Murat ("Gaucho urısı"), S. Pondel Rios ("111-kilometr"), E. Amorim ("Eski doktor") sıyaqlı kinoscenariyshiler paydalı dóretiwshilik etti. Keyingi jıllarda ashıqlıq, sayaxat filmleri, kino-komediyalar islendi, ayırım ádebiy shıǵarmalar ekranlastırıldı. Argentina iri kino islep shıǵarıw firmaları: "Arxentina sono films," "Kontrakuadro." Buenos-Ayreste Kino kórkem óneri hám kino iliminiń akademiyası, Milliy kinematografiya institutı islep tur. Argentina (Argentina Respublikası) paytaxtı — Buenos-Ayres qalası. BMSh aǵzası.

Derekler

Wikimedia Commonsta

Argentina boyınsha fayllar bar.